Балапан Рабатов: Поэзияның өзі музыкамен туыс
Редакциядан: «Шұғыла» журналының 2017 жылғы 12 санында Қытайдағы қазақ әдебиеті мен өнерінің белгілі өкілі, ақын, сазгер, журналист, Шынжаң және Қытай Жазушылар одағының мүшесі Балапан Рабатовтың ақын, журналист Мұрат Әуесге берген сұхбаты жарық көрген еді. Екі ақынның арасында өткен келелі әдеби сұхбаттың толық нұсқасын сайтымызға жариялағанды жөн көрдік.
М.Ә.: Қымбатты Бәке, бүгін сіздің шығармашылығыңыз хақында екеу-ара сыр бөлісудің реты келіп отыр. «Жігітке жетпіс өнер де аздық етеды...»- дейді атамыз қазақ. Әрине, сіздың де бойыңыздан сондай бір коп қырлылық, жан-жақтылық табылады. Десе де, сізді жұртқа танымал еткен өнеріңіз ең әуелі ақындық өнер ме екен деп ойлай беремыз... Кезінде шығыстың ақындары ғылымның қай саласында да кемел, жүйрік болған ғой! Сол сияқты сіз де музыка ғылымын терең меңгерген сазгерсіз, әншісіз. дикторлық өнеріңіз және бар. Ендеше, «ақша қарда ізі» қалып, поэзия әлеміне бет түзеген ” қырауқабақ балапанның “ақындық алғашқы сапары қалай басталды?
Б.Р.: Ақындықтың бастау көзы, қайнар бұлағы деген әр адам үшін әр қалай, таратып айтқанда өмір өткелдері, кешулер керуені, бала кездегі тағдыр-талайың барлығы да адебиетке ауестікке, обыразды ойлау түйігіне жетелейтін факторлар. Өз басым әр дайым аға буын ақын-жазушылардан тәлім алып, солардың мерзімді баспасөздегі шығармаларын іздеп оқып, көкейге тоқып өстім. Менің тырнақалды туындым «Домбыра» ұмытпасам « Іле газетінде» жарық көрды. Газеттің сол жолғы санын күзде, ауылда атыз басында бормидың кәшегін жинап жүргенде көрдім. Каникул кезі болатын. інім атыз басына ала барыпты. Соған қарағанда сол жылдардағы мерзімді басылымдар сонау түкпірдегі шағын ауылдарға жетіп ғана қоймай, оқырманы да аз болмаған сыңайлы. Басқаны білмеймін, мен өзім өзекті өртеген қиын жылдардың мұң-зарын айтсам, айналамнан мейірбан жандарды жолықтырсам деген үмітпен өлең жазған сияқтымын. Барлық құбылысты образды ойлау дағдысы бала кезден қалыптасты.
М.Ә.: Әрқандай ақын үшін тұңғыш туындының әсері бөлек болса керек. алгінде: «алғашқы жазып жариялаған жырым ‹домбыра› деген өлең еді»- деп қалдыңыз. Аталған өлеңді тағы бір мәрте оқырмандарыңыздың назарына ұсына отырып, сол шақтағы көңіл күйіңызбен бөлісе кетсеңіз.
Б.Р.: Әрине, бөлісуге болады:
бұл менің алғаш қорғасын әріппен терілген өлеңім. Ал, өлеңдегі ынта, ықыластың домбыраға шоғырлануы сол тұстағы ұлттық құндылықтардың адами санада қайта жаңғыруынан болса керек. Өйткені, радионың құлағын бұрап қалсаң ылғи да халық әндері мен халық күйлері ауелеп тұрушы еды. оған қоса өнер мектебіне түсіп оқыған соң, домбыра тектес ұлт аспаптарын тереңірек тануға мүмкіндік туылды. Ұлттық өнердің біртуар тұлғалары Сағи Қайрас, Баяқын, Абылай Жабықбаев, Бәтима Қызданаевадан музыканың әр жанрынан дәріс алдым. Өлеңге әуестік жеңе бастады. Басқадан бұрын қасиетті қара домбыраның толғандырғаны бекер емес...
М.Ә: Студент кезімізде «Ақша қарда із жатыр...» атты алғашқы жыр жинағыңызды астын сызып отырып оқыдық. Сонда сіздің аяқ- алысыңыздан Қасымның «өртке тиген дауылдай» өршіл рухын байқағандай болушы едік. кейіндеп «Дәурен-ай» мен «Сырғалым» арт-артынан басылып шықты. осы екі кітапта әуелгі бағытыңыздан таптырмай, поэзиядағы өзіндік беталысыңызды, қалыптасқан қолтаңбаңызды көрсеттіңіз. Әркімнің жүрегіне жақын, қайта-қайта айналып соға беретін бір ақыны болады ғой, сізге кім ыстық?
Б.Р.: Менің өсу, толысу жолдарым Шынжаң қазақ адебиетінің екіншы көктемімен тұспа-тұс келды. Шыны керек, толысу-қаламгер үшін басы бар, аяғы жоқ барыс. Өлеңге деген іңкәрліқ пен ізденіс үзілген жерден тоқырау басталады. Мен дәстүрлі өлең үлгісымен жаздым, формалық ізденіске бара алмадым. Қара өлеңдегі шарттарды орындай отырып озімше ой айтуға, өрнек салуға тырысытым.
Бала кездегі қиын күндер жалғыз менің басыма төнген нәубет емес, бүкіл елді шарпыған жағдай. Мен содан барып өлең жаздым десем сыңар жақты ұғым қалыптасар еді. Алайда, бақытсыз балалықтың әсерін, ықпалын жоққа шығаруға болмайды. Сол бір жоқшылық жәйлаған жұтаң күндерде айналамыздан жылы қабақ, мейір-шапағат іздедік. Бала кездің ертегідей елестерін міндетті түрде өлеңге арқау етуге кіріспесең де сенің ой-қиялың, ішкі толқуың әлгі алыстағы елестерді сыналап енгізіп жібереді. Ол әрине ырық бермейтін түйсіктің әсері. Оны өзің де сезбей қаласың. Мейлы тақырып басқа, қаузап отырғаның бөлек бір түйіндер болса да өткен күндердың там-тұм елестері ептеп араласып отырады. Негізі Абайға тағызым етпей, Қасымға табынбай ақын болу қиын. Ұлы ақындарды оқу бар да тоқу бар. Ұлтымыздың рухани әлеміне ерекше әсер еткен шығармаларды өз уағында оқу орайына ие болудың өзі үлкен бақыт. Өйткены, ол сенің ойыңды ұштап қана қоймай, алдағы ақындық беталысыңа бағыт-бағдар сілтейді. Еліктемей, бірден өзінше бет танытатын ақын жоқтың қасы. Қолтаңба деген сенің ойлау үрдісіңмен, бейнелеу әдетіңмен байланысты. Стил деп жүрмыз ғой, сол стилге автордың өзі саналы, санасыр түрде мойын ұсынады. Мәселен: Шахановтың «Шалқымаларында» Төлеген, Жүмекендер алғаш өлеңге енгізген үлгілер жиі ұшырайды. Сол сияқты біздың буынға ықпал еткен ақындар Мұқағали, Қадыр, Тұманбайлар болды. М. Шахановтың да жігеріңді жанитын жырларын жатқа соғушы едік. Шинжаң қазақ ақындарынан Омарғазыны, Задақанды, Құрманбекті, Әзілбекті оқыдық. Ал, жатсаң да тұрсаң да жаныңнан табылатын Мақатаев өлеңдері өзгеше әсерге бөлейтін.
М.Ә: Өткен ғасырдың 80-жылдары поэзияға келген буынның төлбасы өзіңізсіз. Бүгінде арттарыңыздан құлын-тайдай еріп, бір қауым іні-қарындастарыңыз келе жатыр. Сонда, осы сіздердің буын әдебиетке(мейлі поэзияға, яки прозаға) не берді? Сізше тап сол кездерде әдебиетімізде қандай жаңару, түлеу үрдістері болды?
Б.Р.: Жоңгода(редакциядан:қытайда) әдебиеттің екіншы көктемі деген ұғым бар. Ол не десеңіз он жылдық аласапыраннан кейінгі жылымық кезеңде шығармашылыққа да шынайы жол ашылды. Шинжаң қазақ әдебиетінің нақақ жазаланған марқасқалары Тарым секілды жаза лагерінен, еңбекпен өзгерту алаңынан, түрмелерден босап, оздері сүйетін салаға қайтып оралды. Дәл сол кезде екі ұрпақ қауышқандай болды. Содан бастап қасаң қағидалар аясында, тар шеңберде шектеліп қалған ойлау үрдісі біртіндеп еркін ойлауға ойысты. Өзіндік өредегі жаңаша ойлау, айғай-сүрен емес адамның жан әлеміне жақын, етене, нанымды дүниелер жарық көре бастады.
Ал, біздің буын шынын қуғанда кірсілі-шығасылы буын. Өйтетіні, барлық сала бойынша қайта жаңғыру жүріп жатқан тұста, әдебиетке әуес шоғырдың бірден-бір сүйеніші аға буын авторлар мен өзіндегі түйсік ғана болды. Әсіре қызыл ұрандардың ұрда-жық ықпалынан арыла алмай, иә, бірден жаңалыққа көше алмай дағдарып қалғандай еді. Қолына қалам алса, жоқшылық пен тоқшылықты салыстыра жырлауға бейім болды. Жалпылық сипат алған «жарақат әдебиетке» өзінше үн қосты. Сүйте жүріп өлеңдегі қасаң өлшемдерге күрес ашты. Бұл тұрғыдағы сілкіністер қара сөзден көрі өлең сөзден көбірек көрініс тапты. Жалпы азат идеяның лебі білініп, нағыз адам табиғатын бейнелеу белең берді.
М.Ә: Жоғары оқу орнын музыка мамандығы бойынша оқып, алғаш еңбек жолыңызды сол өзіңіз білім алған оқу орнында ұстаз болып бастадыңыз. Тіпті, студент шағыңыздан бермен қарай музыка шығармашылғымен айналысып келесіз. Жырларыңызда жүрекке жылы тиетін саздылық, ауезділікпен қатар сыршылдық, ептеп момақан мүң жатады десек, бұл да музыканың поэзияңызға еткен игі ықпалынан ба? Жалпы, ақынға музыканы кәсәби өреде білудің, сезінудің қандай әсері болмақ?
Б.Р.: Поэзияның өзі музыкамен туыс. Оның ішкі ырғағы, иірім-иіндері, сыртқы сұлулығы, әр буындағы сыңғыр, ұйып түскен ұйқас осының бәрі ауендетіп, әндетіп тұрады. Мысалға ән мен мәтіннәң жоғары деңгейдегі бірлігі мәзыка мен поэзияның қандай жымдасып кететінін ыспаттайды. Бұл жәй ғана мысал, болмаса керемет күйлер мен халық әндерән тыңдаңыз, одан ары симфониялық, аспаптық шығармалардан ғұзырланыңыз солардың бәрін поэзиялық, ақындық түйсікпен қабылдайсың. Өлең жазбайтын адам да музыканы ең әуелі ақындық сезіммен түйсінеді. Онсыз музыкадан ләззат алам деу бос сөз. Көрдіңіз бе, өлең, музыка, бірі созбен, біры сазбен салынған рухани сарай.
ақын адамның музыка ғылымын жоғары кәсіби өреде игеруінің қажеты шамалы. Бірақ, сондай ес-ақылдың естетиканың ақынның бойында бар болғаны мақұл. Мысалға: симфониялық шығармаларды түйсікпен немесе кәсіби өремен тыңдау екі басқа. Өйткені, түйсігі түгел адам аспаптық, гармониялық қабаттарды әуен, ритым негізінде жәй тыңдарман ретінде қабылдаса, ал кәсіби адам оны бүге-шігесін танып, ондағы эмоция мен бейнелеу тәсілдерінің, аспаптық ауысыулардың тақырып пен мазмұнға қалай қызмет өтеп тұрғанын сараптайды. Соның нәтижесінде музыкалық шығарманың тұлғалық тұтастығын түсінуге ниет қылады. Қазақ әдебиетінде асқар Сүлейменовтың Бетховенға құлай берілгені, Жүмекен Нәжімеденовтың шебер домбрашы болғаны, Мұқағали Мақатаевтың «Мосарт жаназасын» жазғаны жұртқа мәлым.
Ән мәтіні әуен тәбиғатына, сазгер сұранысына қарай туындаса құп. Халық әндеріндегі соз бен ауездің ажырамас бірлігін әуелі арыдан жалғасқан құнды құнарлардан, сосын автордың дара талантынан қарастырамыз.
М.Ә: Өзіңіз айтып отырған ән мәтіні мен өлеңнің айырмасы туралы таратыңқырап айтсаңыз. Бұлай сұрақ қойып отырған себебіміз, ақынның өзі арнайы әуенге арнап жазбаған өлеңдері де араға уақыт салып анге айналып кетіп жатады... Мәселен, бүгінде Мұқағалидың қаншама өлеңдері әнге айналып жатыр. Сіздіңше бұның сыры неде?
Б.Р.: Дәстүрлі өнерде бір әннің сазгеры де, ақыны да, орындаушысы да бір адам болған. Бұл енді өнердің де, тәбиғаттың да тұнық тұсы болса керек. әрине, қазір тұнығымыз былғанды деп таусыла сөйлеуге болмас. Десе де, дәстүр жалғастығы бекем емес, сырттан келген кірме мәдениеттің кері ықпалы сосын ұрпақ санасындағы ұлтжанды рухтың әлсіреуі жалпы ән, музыка шығармашылығына бөтен, бөгде әуендердың кірігуіне, қазақы сазға жат нәрселердің енуіне әкеп соғуда. Мұның мысалдарын әр қандай ән әуендерәнен қиналмай-ақ келтәре беруге болады. Бұл енді басқа тақырып. Бірақ, ән мәтіні жане ән әуені туралы соз қозғалса әлгіндей алаң мен өкініш төбе көрсетері хақ. Оның үстіне бұл тақырып аз айтылған жоқ. Арнайы тақырып аясында дабыралы пікір-талас болмаса да күнделікті тұрмыста музыка мен мәтіннің шатқаяқтап, шата туған көрдемшедей болып бара жатқанын ақын да, сазгер де, жамағат та біліп, сезіп жүр.
Ал, қара өлең мен ән мәтіндерінің әсіліндегі құнары халық қазынасы десек, ән мен жырдың бірлігі бұрыннан бар дүние. Тіпті айырықша дамыған десек қателеспеймыз. «Елым-ай », «Қаракесек», «Қорлан » секілді аса ауқымды әндердің созі де қарапайым, ұғынықты бола тұра терең философиялық қиял мен қисындарға жүкті. Демек, Мұқағали өлеңдерінің сазгерлер тарапынан толассыз қолдау табуы мына жолдармен ашыла түседі:
«Ақынмын деп қалайша айта аламын,
Халқымның өз айтқанын қайталадым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын » (М. Мақатаев).
Өз басым сазгерлермен, өнерпаздармен жиі араласу орайына ие болдым. тапсырыспен немесе өзімді толғандырған тақырып аясында толғанып әнге текст жаза бастадым. Біз де бір ғана өлшем болды: тілі жеңіл әрі ауезді болу. Оны көп ретте орындай алмадым. Қазір қарап отырсам жүректен шықпаған жалған тебіреністер көп екен. Мұны мен ұлттық поэзияның көрнекті үлгілерімен ерте таныспаудың салдары деп білем. Сосын ортағада байланысты. Біздің буын өлеңге шөлдеген әрі өлеңді сықақ қылатын қоғами ортада есейді. Соған орай екі ұдай күй кешті. Сондықтан да әдебиетке жан-тәнімен берілмеді немесе өресі толық жетпеді. Әлде қайдан алдамшы сезімдер еліктірсе ілесе жөнелуге бар. Мұндай екі ұшты мінездеме әлі де үстем орында тұр. Сондықтан жекелеген авторлар шама-шарқына қарай ұлттық әдебиеттің қоржынына бірдеңе салғысы келді. Оны өтеды де. Бірақ, дәстүршілдік пен жаңашылдықтың арасындағы дүдамал күйден арылған жоқ.
М.Ә: Ән демекшы, тағы да сол 80 жылдары шыққан әндер өнерсүйер қауымның жүрегінде әлі күнге жатталып, сақталып келе жатыр. Бұны айтқанда, «бүгінде ән шығармашылғы тоқырап қалды»- деп ауызды қу шөппен сүртуге болмас. Дегенмен, бүгінгі шығып жатқан әндерге көзқарақты қауымның көңілі тола бермейтындей... Неге?
Б.Р.: Бұл да жаңағы сауалдың жаңғырған түрі секілді. Ол тұстағы әндерді мәтін емес ауен сүйреді (қалықтатты) десем текстшілер ренжи қоймас. Кейбір сазгерлер мәтінін өзы жазды. Мәселен: Ғизат Сейтқазин, Жұман Әбіш қатарлылар. Жалпы жасампаз адамның бойындағы жаратылыс силаған мүмкіндік қай деңгейде болса оның шығармасы да сол өреде туады. Құлшынып, тырысып жазып шығу, әнның немесе мәтіннің шарттарын орындау – іскерлердің үлесінде. Бұл арада мәңгілік тақырыпты немесе одалық, ауқымдық нәрселерді игер, бәрібір сенің дарының басты орында тұрады. Дарын, талант дегендердің талапкерлікпен қаншалық қатынасы барлығына бас ауыртқым келмейды. Әйтеуір, қай халықта болмасын жұрт жүрегінен орын алмаған туынды мейлі қандай мінберден сыйлық алса да ғұмырлы болған емес. Біз мына күйімізде халықтың және халық сазгерлерінің керемет сазды әндері мен мөлдіреген мәтіндеріне тек қана таңдай қағудан аса алмаймыз. Оның нарқын бағалай білмеген ұрпақтан, онымен сусындамаған сазгер болмаса ақыннан жұрт коңілін тербейтындей бірдеңе дәмету де бос әурешілык.
Дәстүрге қайтпай, өткеннен өнеге алмай осылай кете берсең әніміз де, сөзіміз де дүбәрә, дімкәс күйден құтыла алмайды.
Еуропаның әлемге әйгілә музыкалық мұрасынан үлгы алуға қарсы емеспіз. Бірақ, олар жеке орындаумен емес өркестрмен, операмен ұпай жинаған халық. Музыканың күрделі саласын меңгеру үшін бүгінгі таңда олардан тәлім алмау әбестык. Бірақ, үйренген біліміңді (аспаптау, дирижерлік) өз ұлтыңның музыкалық мирастарын жаңғыртуға, жаңа қырынан көрсетуге жұмсаған жөн. Қазір, ұлттық оркестрді жасақтау шаралары қай деңгейде жүріп жатыр? Бұдан ешкімнің хабары жоқ. Аудандық, аймақтық, обылыстық өнер ұжымдары науқанға көбірек тартылып, шын мәніндегі шығармашылық жұмыстарға бел шешіп кірісуге қауқарсыз. Өйткені, халық алдына шығып көлемді концерт бермейді. Сазгерлердің, әншілердің қатары да сиреген. Бар болғаны той-томалақтан аспайды. ұлтымыздың бөганай-белгісін, ішкі рухани байлығын өзге жұртқа жеткізу үрдісі тым шабан. Жекелеген сазгерлердің жүрдым-бардым еңбегімен бүкыл ұлттың рухани тыныс-тіршілігін пайымдау қиын.
М.Ә: Демек, әдеби көркем аударманы да сол әлемдык музыка алыптарының өмірі мен шығармашылығын тәржымалаудан бастаған ба едіңіз?
Б.Р.: Әуелі ол көркем аудармаға жатпайды. Тек қана әлемдік музыка алыптарының тағдырына қызығушылықтан туындаған болмашы талпыныс ғана. Аударма – үлкен ғылым. Әдеби-көркем аудармаға бару үшін көптеген шарттарды орындау керек. Оны мен орындадым деп айта алмаймын. Менікі әлемнің озық үлгылерін оқырманға тезірек жеткізсек деген ізгы тілек ғана. Бұл салада аға буын аудармашылар көп шаруа тындырды. Ханзудың кылассикалық төрт шығармасын, ел іші-тысына таныс жоңгоның(қытайдың) және шетелдің көрнекті қаламгерлерін таржымалады. Әбдібек Байболатов аударған Франыс Кафканың өзі қандай ғажайып аударма. сол Кафканы қайта аударуға қазіргі орта, жас буынның өзі жүрексінеді.
М.Ә: «Өлеңді талқылауға болмайды, тек қана сезіну керек»- дейтін сөзыңызді әдеби орталардан жиі естіп қалып жүремыз...
Б.Р.: Бұл сөзді ханзу ақындары Бидау мен Гучыңнің біреуі айтса керек. поэзия қай халық үшін де анықтамасы айтылмаған жанр. Демек, өлеңді қарасөзге көшіріп түсіндіру басы артық шаруа. Ал, нағыз сынның жөні бөлек. Өлеңде тағдыр болғаны абзал. Ақын болып өмір сүру де оңай емес. Қоғарсын оқтың уы денесінее жәйылғанша сағаттап, тәуліктеп қарысып тұра беретін арқарды аңшылар ”оққа сүйенген жалғыз арқар...“ деп суреттейды екен. Нағыз ақындар да соның күйін кешеді. Демек, ақынды сыйламасаң өлеңнен садақа!...
М.Ә: Меніңше, адебиетте «ақынның прозасы» дейтін ұғым болуға тиіс. ойымызды нақтылап айтар болсақ, Пушкин, Лермонтов, Мұқағали, Жүмекен... Осынау атақты ақындар ұлттың рухын түлеткен поэзияларынан сырт, қаншама аңгіме, повестке қалам суарды?! Тіпті, Жүмекен Нажымеденов соншама аңгіме-хикаятпен қоса, үш бірдей роман да жазды! бір қызығы, әдебиеттанушылар, сыншылар олардың «ақын!» дейтін ардақты есіміне ешқашан «жазушы» деген атақты қосарламады. Ақынның прозасы сол ақын жазған асыл сөз ретінде бағаланып келды. Демек, «ақын» деген аттың астарына «жазушы» дейтін ұғым да сыйып жатыр. Ал, бізде неге-дұр 2-3 аңгіме немесе бірер повест жазған ақын «жазушы» дейтін атақты қосар жетелегендей алып жүруге құмар?
Б.Р.: Абайша айтқанда «өлең – сөздің патшасы» болса ақын неге прозик болмасқа?! Әлем әдебиетінде немесе қазақ әдебиетінде болсын диалог, сюжеттері олеңмен орілген драммалар жазылған ғой. Шығарманың жаны драммалық тартыс десек ақындардың қара сөзге қалам тербеуі сондай бір ширыққан оқиғаны ауқымды бейнелеу тәсілімен меңгеруге ниет қылғаны шығар. Пушкинның повестері, Жүмекеннің романы қай жазушыдан кем? Ал, сыншылардың ақынға «жазушыны» қимағаны да, сыйлағаны да болды. Одан келер-кетер ештеңе жоқ сияқты. Талантты тұлғаларды қай жанрға телісең де жарасып тұр. Менше, жазушыдан ақын шықпауы мүмкін, бірақ, ақыннан жазушы шығып жатса оған таңдануға да, оны қызғануға да болмас. Өйткені, өнерде бәсеке болмайды. Тек ғана көмбе бар. Оған қалай, қандай тәсілдермен жетесің ол сенің пешенең мен еңбегіңе байланысты.
М.Ә: «Ақынның прозасы» демекшы, сіздың «108- патер» аталатын хикаятыңыз біраз ертерек жазылуына қарамай жоғарыда айтқан ойды ақтаған дүние болды. Осының заңды жалғасындай оқылатын «Босқын» романыңыздың алғашқы тарауын «Шұғыладан» көрып қалдық. Кітап оқырман қолына қашан тимек?
Б.Р.: «108-патер» менің қарасөздегі тұңғыш туындым есебінде кезіндегі жастарды быраз еліктірсе керек. Алайда, шығармада кейіпкердың жан әлемі ашылмаған, оқиға ширықпаған. Тілі тіпті жұтаң... Сонда кейбір оқырманға несімен ұнағанын білмеймін. Таяуда бір қаламгер інім сол хикаяттың қарапайым, шыншылдығын ұнағандығын айтып қалды. Мүмкін, осы тұжырым біршама дұрыс шығар. Ал, «Босқын » деп ат қойып, бір романға жорық жасағаныма міне 20 жылға таяды. Аға буын жазушылар жаза салмайсың ба деп тақымдайды. Олардай ұшталған қалам, ысылған тәжірибе жоқ. Сосын, оқиға екң желңмен өрбиді. Оны уақыт пен кеңістік аясында қатар меңгеру едәуір қиын. Бітпеген іске бірдеңе деу асылық. Деседе, көрнекты жазушы Оразхан Ахметовтың теле сұхпатта мені оқығанын, үміт барлығын айтты. соның өзі шабыт болды ма, әйтеуір, көздеген көмбеге қарай мимырттап болса да жылжып бара жатырмын.
М.Ә: Қазір не жазып жүрсіз?
Б.Р: Быр жазушы осындай сұраққа ”бас жазып жүрмын“ деп жауап беріпты. Көп уақыт іште пысқан нарсеның тысқа шығуы оңай болады. Тың тақырыптар мазалаған сайын, бастап қойып бітіре алмай жүрген туындыларыңа тезірек нүкте қоюға асығасың. Жазып жүрмін, жазбақшымын дегеннің бәрі бос сөз. Бітпеген шаруаны жарнамалап жінікпеген жөн. «Босқын » жөнінде де айтарым осы.
М.Ә: Атаңыз Әбілқайыр төре жәйлы деректы кітап жазды деп естиміз?
Б.Р.: Әбілқайыр Рабатұлы Әбілқайыр төре деген атпен тарихта, ел аузында қалған көрнекті қоғам қайраткері, демократ. Кітаптан көрі кітапшаға жақын еңбекте негізнен Әбілқайыр төреның ата тегі, азаматтық қалыптасу кезеңдері, азаттық қарсаңындағы ұлт азаттық қозғалысына жасаған қолғабысы, азаттықтан кейінгі тындырған шаруалары, мәдениет төңкерісі кезіндегі нақақ кешірмелері сөз болады. Аласапыран жылдардан бұгінге жеткен там-тұм фото суреттері де енгізілген.
Мены төренің соңғы қосағы Гүлзатхан деген шешеміз бауырына басып бағып-қаққан. Демек, «атасының баласы» болып ержеттім. Ендеше, менің көкірегімдегі төренің болмыс-бітімі қалай? Төреның ел жадынан өше бастаған тарихи обыразы қалай еді деген сұрақтарға жауап іздеуге тырыстым.
М.Ә: қазіргі поэзиямыздың даму көкжиегін жіті қадағалап тұрасыз ба?
Б.Р.: Оқырыман ретінде байқағаным: қазіргі Шынжаң қазақ поэзиясының көкжиегі алуан бояуымен, сан қилы болмысымен өзгеше десем артық емес. Ең абзалы орта, жас буынның озінше ойлау жүйесі, айшықтау үрдісі едәуір өскен. Мұның басты себебы есікті айқара ашумен, идеяны азат етумен сабақтасып жатыр. Бұл жалпылық ауқым. Оған көз жумуға болмайды. Бейнелеп айтқанда шахардың әдемі жерлерін аралап дамудың жемістерын сезінесің. Ондайда қоқыр-қоқсық пен нәжиске толы бұлың-пұшпағын ұмытып кетесың. Тек Әдемы келбетын тамашалайсың. Кейде әдебиет те сондай. Ал рухани қоқсықтарды уақыт тазалайды. Тораптағы дүниелердің басым көбі осыған жетелейді. Жұтаң сөз, жұқана талғам... Әрине, сөздің нарқын бағалайтындар аз емес. Өкінерлігі кітаптан көрі кішкентай ақпарат көздеріне қадалған ұрпақ келе жатыр. Олар жаңағы өлең сөздің қадыр-қасиетын білеме, оны тағы да уақыт көрсетеді. Поэзияны көзден таса қылмай бағып отыру мүмкын емес, келіспеген тұстарына бірден сөгіс айту да қиын. Өйткені, Өзге біреудің таным, талғамын, түйсік, түсінігін түзеймін деу далбасалық болар еді.
М.Ә: Ақыны бар, жазушысы бар, бүгінгі жастар шығармашылығынан қандай үміттер байқайсыз? Нендей кемшіліктер түйесіз?
Б.Р.: Ақындарда ізденіс бар, жазушыларда осы жағы бірден білінбейді. Әркім өзі қанық білетін құбылысқа қалам тербейтыні рас. Дегенмен оны білу мен меңгеру көркем шығармаға үлкен сын. Өмір шындығын көркем шындыққа көтеру барысы аса машақатты барыс. Әр буын үміт сыйлайды. Ертеңнен үміт күтпесең, бүгініңде ман-мағына қалмайды. Тұлабойы тұнған мүлтіксіз шығарма да жоқ. Зайыры кемшілік дегеннің өзі де артықшылықты (ерекшелык емес) көре білуге көмектеседі. жіпселеп айтқанда көп сөзділік басым. Сосын нандыру қуаты төмен.
М.Ә: Туған жеріңіз Нылқының айырықша әсем жаратылған Ақтас жайлауында өткен «шаңырағым» атты шығармашылық кешыңізде(2006) белгілі күйші-домбырашы Ұран Ақатайұлы «Төре толғауы» күйіңізді орындады. домбыраға қол артып, күй де шығаратыныңызды сонда білдік. Осы күйдің шығуы туралы айтып бересыз бе?
Б.Р.: Әбілқайыр төре жәйлі жаза бастап, одан-бұдан дерек жинау барысында әлде бір әуен көңілімді тербей берді. Домбра шанағынан төгілетын тәрізді. Өзім домбыраның құлақ күйіне олақ болсам да қайырмақтап көрдім. ұзын-ырғасын Иманалы Төлеубайға, соңынан Ұран Ақатайға көрсетіп едім. Натижеде екі түрлі вариянт пайда болды. Ұран саусағынан құйын тұрған күйші болғандықтан неқұрлым техикалық өреде дамытып орындады. Сөйтып, домбыраға байланысты жалғыз өлең, жалғыз күй омірге келді.
М.Ә: Сіз жазған небір әсем ауендердің ішінде тыңдаушының «құлағынан кіріп, бойын алатын», көңілін толқытып, жүрегін шымырлататын бөгенайы бөлек, дара тұрған бір әніңыз, ол ــ «Абдырахман». Хәкім Абайдың өзі шығарып кеткен, одан кейінгі Мұқан Төлебаев, Сыдық Мұқаметжановтардан тартып кешегі Қастер Сейітқанұлына дейінгі саңлақ сазгерлердың ұлы ақын өлеңіне жазған қанатты әндерінің қатарында тұрған осы бір өлмес өнер туындысының дүниеге келуі қазірше Абай әлеміндегі асем әуендерге қосқан бір үлесіңіз болып тұр!
Б.Р.: Абай өлеңдеріне Абай табиғатын сақтай отырып әуен жазу үшін аса жоғары талғампазық қажет. Өйткені, классик композиторлар Төлебаевтың, Мұхаметжановтың сондай-ақ талантты сазгер Қастер Сейтханұлының Абай өлеңдеріне шығарған әуендерінен кейін осынау бикке қол созу ”әлін білмеген әлекке“ соқтырар еді. Алайда, Абай өлеңінің құдыреті, ең жақсы көретін ұлы Әбдірахманға болған әкелік мейірі, зарлы жоқтауы өзгеше иірімдерге тоғыта берді. Сабырлы, салқын мелодя ақын жырымен өзектесіп, шыңыраудан шырқау биікке қарай шарықтап барып қайтадан әуелгі арнаға оралып, жазмышқа мойын ұсынғандай толастады.
Еш қиналғам жоқ. бірақ, быраз жыл көпке жәриялаудан тартынып жүрдім. Алғаш Ерғали Зақан орындады. Шіркін, Ермек Серкабаев секілді керемет баритон болса ғой, ритымге байланбай еркін шырқаса, қатаң-ұяң тұстарын дәл шешімдесе...Өзің айтқандай алқаулардың үддесінен шығар еді. ал, Қастердің «Сап-сап коңілімі» айтар жоқ, керемет үйлесім.
М.Ә: Бүгінде жұмыс бабымен ауылдан, қаламдастарыңыздан алыста, Бейжиңде жүрсіз. Шығармашылық адамына ауашалық, жалғыздық керек-ақ. Әйтсе де, ел мен жерді, әдеби ортаны сағынатын кездеріңіз де болатын шығар?
Б.Р.: Біздің қанымыздағы сағыныштың үлкені ел мен жерге байланысты туындайды ғой. Кіндык қан деген ұғымның қадыр-қасиетін алсыта жүрсең сезінесің. Ал, жастың ұлғаюына қарай сағынышың сабырға ауысады. Ауылдағы көнекөздер сиреп, өткен-кеткен әңгімеге құлақ тұрмейтін жаңа ұрпақтың қатары молайғанда елден көрі жерге деген сағыныш алға шығады. Ал, әдеби орта дейтындей үрдіс бар ма? Бар болса оны неге сезбей жүрмыз. Мен білетін әдеби орта рудың, жердің жоқшысындай көрінеді. Біз негізі қазақ дейтін этнонимды ең соңынан айтатын халықпыз. Қаламдас замандастарды жасқа бөлмеймін. Мейлі пікыріміз бір жерден шықпаса да олармен сырласуға асығамын. Маған кейде мынадай ой келеды, осы әкімдерді ары-бері ауыстыра бергенше бір уақ ақындарды да ауыстырып, ”жат жұртта“ тәрбиелесе, мүмкін, жершілдік дертінен айығатын шығар.
Сұхбаттасқан: Мұрат Әуес
Дереккөз: «Шұғыла» журналы
