Серік Қабшықбайұлы 1934 жылы Қытай халық ресбубикасында туған. 1955жылы Шыңжаң институтының тіл-әдебиет факултетін тамамдады. Еңбек жолын «Шыңжаң оқу-ағарту» журналынан бастап 1957 жылы елде жүргізілген «стиль дұрыстау» қозғалысында Оңшыл-ұлтшыл атанып, 1979 жылға дейін қуғын-сүргінге ұшыраған. 1984 жылдан бері «Тарбағатай» журналының бас редакторы қызметін атқарды да 1994 жылы ата мекені – Қазақстанға қоныс аударады. Ақын ол жақта, «Өмір ойлары» , «Жылдар арасында» , «Ерікті сөз» , жыр жинақтарымен «Зардап» , «Жоқ» атты прозалық шығармаларын жазса, «Жалғыз тікен» , «Сұлусарының шоңғалы» , «Табиғат» пьесалары өз алдына бір төбе.
Серік Қытай мемлекеттік силығын алған. Қытай мемлекеттік жазушылар одағының мүшесі. Оның есімі «Әйгілі адамдар» сөздігіне кірген. Қазақстанға келген соң ресбубликалық «Балдырған» журналында он жылдай бөлім редакторы болып, сол жылдар ішінде, «Ресбубликаның білім жүйесіндегі шығармашылық еңбегі және жеткіншек ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі табыстары үшін» құрмет грамотасымен марапатталады. Секеңнің ата жұрт Қазақстанға келіп те, әдеби жасампаздық тұрғысынан қыруар еңбек сіңіргенін жұртшылық біледі. «Тас», «Жылқы ішінде ала жүр», «Күншығыс» өлең, дастандар жинағымен қатар «Жоқ» романының тәмәмдалған нұсқасын, «Бала», «Жер басып жүргендер», «Жүрек тұстан», «Салмақ түскенде» қатарлы прозалық кітаптар жазды.
Бүгіндесексеннің сеңгіріне келген қарт абыз Астана төрінде тұрады. Орайлы сұхбатты көпшіілкпен бөлісуді жөн көрдік.
— Секе, жасыңыз сексеннің үшеуіне келді. Жазушы адамға қарттық қалай әсер етеді екен?
— Жазып үйренген адамға тәннің ауыр тартқаны емес, жастайыңнан қасыңа еріп серік болған қиял деген жолдасыңның бір-ақ түнде іргесін бөліп, жат боп өзіңнен безгені ауырлау екен. Кезінде қолда ойнатқан өзіміздің «бала» еді. Оған да өкпе жоқ. Оған еріп қай қиянға шаппадық. Қай қиядан аспадық.
— Сонда жазғанды қойдыңыз ба, жоқ әлде жиі болмаса да қағаз «шимайлап» тұрасыз ба?
— Алыпыс жыл ғұмырым қағаз үстінде өтті. Жүректегіні сарқып әдебиетке адал қызмет еттік. Жігіт боп шабыспен жаздық, ел ағасы боп ақылға сап жаздық. Енді данагөй қарт боп үй бағып қалдық. Қиялымның шанағы тарылды. Бұрын жарты әлемді шарлап шығатын қиялым қазір төрт қабырғадан арыға аса алмайды. Кезінде әсершіл едік. Жабулы тұрған терезе пердесінен сызаттап түскен жарықтың бойындағы сан-санақсыз ұсақ тозаңдардың қыбыр-жыбыры, нәзік күлкілер, боялған қабырғалар, алыста қалған тау-өзендер санаға тыным бермей, шабытыныңды қозғайтын. Ауыр ойды қаңбақша көтеруші ек. Қазір ондай ойдан мысқал ғана қалды. Бірақ…
— Бірақ?
— Бірақ, ұзақ жылғы шығармашылық эволюциядан өткен адамның бойында берік орныққан рухани «мен» жұбына жетіп әбден қажыған материялдық «меннің» қалауларына бірден көндігіп кете алмайды екен де, содан жан күйзелісінің ұзақ арпалысына түсесің. Көзім ғана тұманданған жоқ, ойым да тұманданды. Қартайған қарт ұстамын. Болатты төске ұрар білек күшім қайтты. Жасаған дүниелерімді тамашалауды ғана білем. Бала-шағаның, ел-жұрттың амандығын ғана тілейтін баяғының тілекшіл қарттарының бірімін.
—Ел-жұрт демекші, арғы бетте қалған, жастығыңыздың куәсі болған ел мен жерді сағынатын кезңіз бола ма?
— Ертегідей сұлу өмірім арғы бетте өтті. Жастығым қалды. Орқашар мен Азынаның мен жортқан тар шатқалдары, Қарабураның бұйра толқынды суы, шілігі мен тобылғысы, момын жұрттың бала мінезі бояу-түсі өзгермеген күйі әлі көз алдымда. Бетеге-белдеріне шықсам бырт-бырт үзіліп табанымда бүлдіргені қалушы еді. Бала боп еркеледім, ел көтерді. Заман ұйтқып ел мені таяқтады, мен көтердім. Сол ел, сол жұрт Серікті Серік етті. Мен қисайдым, олар әлі тіп-тік.
— Әрине, сіз «тіп-тік» деп поэтикалық ұғымда айтып отырсыз. Қытайдағы қазақ жұрты да талай аумалы-төкпелі уақытты бастан кешірді. Ондағы қазақтардың қазіргі хал-күйі туралы естіп-біліп отырған боларсыз?
— Мәдениеті мен жүйесі бөлек елде отырғандықтан ондағы қазақтардың тыныс-тірлігі, саяси ортасы бізден бөлегірек болатыны табиғи. Бірақ ол адами құғығы мен теңдігі бөлек дегенді білдірмейді. Шынжаң қазақтарының әлеуметтік өмірінде болып жатқан соңғы кездегі өзгерістер азаматтық қоғам үшін алаңдатарлық деп білем. Бәлки бұл ғұмыры қысқа науқандардың бірі болар. Десе де, саяси сауаттылықпен, дипломатиялық тұрғыда біздің өкімет ондағы істерден хабардар болып отыру керек.
— Осылардан кейін қытайға деген жеккөрушілік пайда болмай ма?
— Жиырма жасымда-ақ қытайды шарпыған жаппай-қуғын сүргінде қудаланып, абақтыда отырдым. Ол саяси науқанның дұрыс емесін, саяси құқымның шектелгенін білсем де Қытай халқына титти де өкпе ренішім болған емес. Өйткені олардың өз іштерінде де талайы қуғынға түсті. Жер аударылып біздің елге келгендері қаншама. Менің жек көргенім және қорыққаным өз ішімізден шыққан шолақ белсенділер болды. Бәрінен солар қауыпты еді. Қазір де тура сол жағдай. Бірін-бірі айыптау, жала жабу. Дегенмен, қазіргі жағдайды менің кезімдегімен салыстыруға келмес. Екеуінің саяси мақсаты екі бөлек. Бұны шын жүрегімізбен қынжыла түсініп, біліп отырмыз. Бірақ, қалай болмасын тұтас қытай халқын, олардың талай мың жылдық мәдениетін жек көріп, жоққа шығаруға болмайды. Ұстанған наным-сеніміміз, тіліміз, әдет-ғұрпымыз, әлеуметтік психологиямыз, жеке территориялық мекендеріміздің болуына қарамастан жалпы адамзаттық санада біртұтаспыз.
— Қарттық демекші, «Қазақ әдебиеті қартайды» деушілер бар, бұған не дейсіз?
— «Қазақ әдебиеті қартайды» деген сөздің жаны бар. Өйткені, біз ескі сартабан сотциялистік риялизмнің илеуінен шыға алмай келеміз. Бұл сөзім кейбіреулердің шамына тиетін шығар. Мен ақиқатын айтып отырмын. Бұл сол қалпында тұра алмайды, тұрған күннің өзінде қазіргі тұрмыс-тіршілігімізге, адами сезімімізге төтеп бере алмайды. Ол жаман әдебиет дегеннен аулақпын. Оның не кереметтері бар ғой. Мысалы, Мұхтар Әуезовтың өзі сонау заманның өзінде «Қараш-қараш оқиғасын», «Қилы заманды», «Көксеректі», «Қорғансыздың күні» жазып жүргенде «жаңа әдебиет» деген ағым сол кезде басталған ғой. Соның өзінен кеш қалып барамыз. Қазіргі әдебиет, сол кездегі әдебиетке жете алмай қалғандар көп, оған жетем деп әуреленудің керегі де жоқ. Ақиқатын айтқанда, ол – мүлде басқа әдебиет.
— Қазіргі әдебиет туралы қандай ойдасыз?
— Бұл туралы жазушылардың біразы айтып та жүр. Жақында кәтте үлкен жазушының аузынан «Қазір дүние онша сабасына түсе қойған жоқ, мұндай кезде жаңа заман әдебиетін жазуға асықпау керек» деген сөзді естіп қалдым. Мұны қандай оймен айтып отыр екен біле алмадым. Бірақ мен бұл пікірмен келісе алмаймын. Қазір сотциялистік қысым, коллективизм деген талқандалып жаңа заман орнады. Жүген-ноқтаңды сыпырып алып, қайда барсаң сонда бар деп жіберген жоқ па?! Әдебиеттің іздегені де осы емес пе? Қай тақырыпта, қай жанрда қалай жазамын десең де тізгін-шылбырың өз қолыңда ғой. Ешкімнің таласы жоқ. Неге жазбасқа. Жазып жүргендер бар, бірақ онымен Тәуелсіз Қазақстанның қазақ әдебиеті қалыптасты деуге келмейді. Әдебиетке «кейін» және «бұрын» деген өлшем қойылмауы керек. Әдебиет бұдан мың жыл бұрын жазылса да әдебиет пе, әдебиет. Тіпті, бұдан мың жыл кейін жазылса да ол әдебиет пе, әдебиет. Әдебиет – әлемдік ой туындысы. Ал енді салмақты, тарихи шығарма болып зерттеуді талап еткен болса оның жөні бір басқа. Модернизм (мұны мен түйсік, елес әдебиеті деп жүрмін) әдебиетінене ешқандай уақыттың, мезгілдің, саясаттың, тіпті әулиеліктің, данышпандықтың керегі жоқ. Бұл осындай. «Әдебиет – харектір ашады» дегенге өз басым сенбеймін. Ол сенің жазушылық шеберлігіңе байланысты. Жазушының харектерін, образын ашу деген бір қыспақтар бар ғой. Ал модернизм әдебиеті оған еркін қарайды, одан аттап та кетуі мүмкін. Ол сенің жазушылық шеберлігіңе байланысты. Міне, осыдан барып қазіргі әдебиете шабансу деген бар. Ауылдың кішкене жазылып, қаланың жазылмай жүргені, нарықтық экономикаға бойлап бармағаны ол шын. Модернизим әдебиеті оған бармайды. Бірақ саясат келтіріп шығарған қоғамдық өмірді жазуға болады. Кешегінің өмірі, саған өмір бола алмайды ғой. Ал сенен кейінглердің өмірі тіптен саған өмір бола алмайды. Әр дәуірдің бір-біріне ұқсамайтын өмірі бар. Демек, сол өмірді қотара жазу әдебиетінің міндеті. Ш.Айтматовтың шығармалары өмірден алынса да түйсік әдебиетімен жазылған. Оны мыңжылдан кейін оқысаң да өз құнын жоғалтпайды. Дәуір шеңберінен аттап кеткендіктен де құнды болып тұр. Сондай әдебиет бізге қажет, өкінішке орай ондай әдебиеттің ауылы алыс болып тұр. Қазір бір жастар жазып жүр, көрім сауаты бар, бірақ тілдегеннен махұрым ғой. Жұтаң тілмен, жазылған шығармадан бір жылулық сезіне алмайсың.
— Балалар әдебиетінде бақ сынап, көрнекті еңбек еткеніңізді білеміз. Қазіргі балалар әдебиеті туралы бірер-ауыз айта кетсеңіз?
— Ересектер киімі және балалар киімі деген бар. Бәріміз балалар киімін киіп өстік. Сол арқылы киім кию мәдениетіміз, талғамымыз қалыптасты. Балалар әдебиеті үлкен әдебиеттің іргетасы. Балалар әдебиеті деп біз бүгін оқулықтар мен тәрбиелік-танымдық кітаптарындағы тақпақтарды айтатын боп жүрміз. Бұны әдебиеттен гөрі психологиялық тәрбие құралы дер ем. Бізге нағыз әдебиеттің белгісі мен қалыбы бар ертегі тектес дүниелер керек. Жалпы әдебиет тәрбиемен айналысып алмау керек. Балаға түсінікті болсын деп баланың деңгейіне түсіп жазу да жөн емес. Ганс Християнның ертегілері, Роберт Льюис Стивенсонның «Қазына аралы», өзіміздің «Ертөстік» бала болмысының мүмкіндігі қабылдай алатын суреттеу тілі мен оқиғалар желісі бар «салмақты» әдеби туындылар. Балалар әдебиеті осы ізде жазылу керек.
— Жазушы болу үшін адам тағдырлы болу керек пе?
— Кезінде сурет салатын бір танысым: «Мінсіз, бүтін қабырғаны салғаннан мүжілген, тозған қабырғаны салған әсерлі әрі шынайы шығады» деп еді. Адам тағдырын да сол қабырға ұқсатуға болады. Өмірі бір сарынды өткен адамнан қызық та қилы тағдырды бастан кешкен адам өзгелер үшін тартымды, сыйлы келеді. Егер ол адам әдебиетші боп жатса, оның жазғандары әлдеқайда шындыққа жақын, оқушысын тез үйріп әкетеді. Бірақ тағдыр беріліп қойған. Оны іздеудің, жасаудың қажеті жоқ.
— Сұхбатыңызға рахмет, аға! Алла Тағала қуатты, шуақты өмір берсін!
Сұхбаттасқан: Ж.ШӘКЕНҰЛЫ
Дереккөз: Atazhurt2050.kz
