"ИСЛАМ ДІНІНІҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНА ТАРАЛУЫ" атты мақаланың жалғасы

Қазақ халқы өзінің ұзақ тарихи дамуы барысында шаманизм, зороастризм, будда, нисториян, мәни діндеріне сенген. Бұл қыруар діндер қазақ қоғамының тұрмыс салтында өзінің іздерін қалтырып отырған. Алайда, бұл діндердің басым көпшілігі олардың үстем тобы – жоғары жігі арасына біршама тараған. Ал, қарапайым көшпенді шаруалар ішінде бағзаманнан келе жатқан бастапқы нанымдар – рулық-қауымдық діндер, әсіресе, шамандық нанымдар басым болып отырған. Оның басты бейнелері – табиғат құбылыстарына табыну, ата-бабаларының аруақтарына сиыну болған. Әрине, бұл нанымдар кең далада табиғи жайылымға сүйеніп мал баққан, өндіргіш күші өте төмен, табиғатқа тәуелді бақташылардың сәбилік санасынан туған нанымдар еді. Ертедегі қазақ қауымының осы нанымдардың төркіні туралы Шоқан Уалиханов былай дейді: «жаратылыс пен адам, өмір мен өлім – орасан зор таңырқарлық нәрселер болды және олардың әрқашан зерттелместік жасырын сырлары да көп болды. Жаратылыс пен адам, міне осы жаратылыс пен адамнан керемет, олардан сырлы не болмақ? Әлемде, оның кереметтерін білудің қажеттігі, өмір мен өлім туралы мәселе және адамның жаратылысқа қатынасы шаман дінін туғызды – әлемді немесе жаратылысты және өлген адамдардың рухын ұлы көруді туғызды. Осылайша келіп сәбилік дәрежедегі адамдар күнді, айды, жұлдыздарды және біз жаратылыс немесе әлем деп атайтын ұшы-қиыры жоқ мәңгі жасайтын әр қилы құбылыстардың барлығын зор тұтатын болды [28].

Ислам діні ең алғаш қазақ сахарасына келгенде осы айтылған таным-нанымдарға тап болды. Ғасырлар бойы халық санасына сіңіп, көшпелі өмірге үйлесіп кеткен нанымдардың өзгеруі оңай емес еді. Оның оңай болмайтыны, бұл нанымдардың тамыры ислам қағидаларын үйрену орайы жоқ, мешіт-медреселерден аулақ қырдағы бытыранды, көшпелі қалың шаруалар арасында еді. Сол себептен, ислам діні ең алдымен қазақтың жоғарғы жігі арасында таралды. Қазақтың хан-сұлтандары мен тайпа шонжарларының балалары және туыстары үйіне молда алып, яки қалалардағы медреселерге барып ислам қағидаларын оқитын болды. Бұл, олардың Бұқараға өз үстемдігін жүргізу үшін қажет болды. Ислам дініндегі Хорезм мен Мауреннахырдың қалаларына барып-келіп сауда жасап отыратын қазақтың саудагерлері де өз кәсібінің қажеті үшін ислам қағидаларын үйренуге тырысты. Өйткені, XVI ғасырда Мауреннахырды билеген Шайбани хан қазақты бұтқа табынатын ел деп танып, қазақ саудагерлерінің келіп сауда қылуына тиым салған болатын. Бұл жағдайды сол кездегі Орта Азия тарихшысы Ибн Розбехан Испағани былай баяндайды: «Қазақ саудагерлері ислам елдеріне, бұл елдің (Мауреннахырдың) саудагерлері оларға барып та жүр. Қазақтың ислам дінін қабылдағанына 200 жылдан астам уақыт болды. Олардың саудагерлері ислам қағидаларын үйренеді... Қазір олардың хандары мен сұлтандары мұсылман, олар құран оқиды. Намазға жығылады, өз балаларын медреселерге береді» [29].

Қазақ хандығының астанасы болған Түркістан қаласының XVII ғасырдағы жағдайын жаза келіп Таукеш мерген былай дейді: «Түркістан қаласында бір мыңдай қазақтар тұрады, сол қаланың өзінде олардың заңы бойынша мешіттер салынған» [30].

Әрине, ол кезде бұл қалада тұратындар Қазақ хандығының хан-сұлтандары мен тайпа шонжарлары және әскери ақсүйектерекені анық.

Ислам дінінің көшпелі қазақ халқына таралу жағдайы Орта Азияның отырықшы қала-қыстақатырндағы жағдайдан әлде қайда өзгеше түс алды. Ислам діні көшпелі қазақ қауымы арасында «ескіні жойып, жаңаны орнату» жолы арқылы емес, ескі мен жаңаны өзара үйлестіріп, жаңғырту жолымен жүрді. Ислам діні көшпелі қазақ қоғамының жағдайына жанаса бейімделіп, олардың бұрынғы шамандық нанымдарымен араласып кетті. Қарапайым қазақ шаруалары өздері тұтынып отырған дінінің сан алуан салт-саналарының қайсысы исламнан, қайсысы шаманизмнен келгенін айыра алмады, әйтеуір осылардың бәріне бірдей сеніп, өздерін «хақ мұсылман» санады. Шоқан Уалиханов өзінің 1862 жылы жазған зерттемесінде бұл жәйтті былай баяндайды: «... шаман діні қазақтарда мұсылман нанымдарымен араласып кеткен. Сөйтіп, әбден араласып алып, мұсылман діні деп аталатын бір дін болып шыққан. Бұл діндегілер Мұхаммедті білмей-ақ Аллаға сенген. Соынмен қатар онгондарға сиынып, мұсылман әулиелерінің моласының басына апарып мал соятын болған.Бақсыға сеніп, Мұхамед қожаларын құрметтеген, олар отқа табынған, ал, бақсылар онгондар мен қатар мұсылман періштелерін шақырып, Алланы дәріптеген. Міне бұл сияқты қайшылықтар бір-біріне еш кедергілік жасамаған, ал, қазақтар осылардың бәріне бірдей сене берген» [31].

Айтылмыс жағдайлардың жарыққа шығуы ен далада көшіп қонып мал баққан қазақ қауымының қоғамдық түзімі, әлеуметтік шаруашылық жағдайы және сахара мәдениетінің байырғы дәстүрлерімен байланысты болды. Ислам діні осы жағдайлармен ұштаса өрістеді.

Алғашында қазақтың байырғы нанымдары исламмен араласып: «Жасаған, Алла», «Алла - тәңір», «Құдай - аруақ» атаулары қосарынан қолдынылған. Кейін келе, қазақтың байырғы мифтік кейіпкерлері – «жаратқан», «жасаған», «көк тәңір», «Ұмай», «жер иесі», «Тау иесі», «От анасы», «Су анасы», «Орман баба», «Диқан баба», «Зеңгі баба», «Шопан ата», «жылқышы ата», «ойсыл қаралардың» кейбірі исламға үйлесіп кетіп, кейбіреуі сұрыпталған. Ш.Уалиханов былай дейді: «мұсылман діні молдасы жоқ, сауатсыз халық арасында орын тебе алмады. Сөйтіп, ол бұрынғы шаман дінінің ұғымдарымен астарланған әлсіз құрғақ сөз болып қала берді. Сондықтан да атаулар мен сөздер ғана өзгеріп, оның мәні өзгермей қалып отырды. Онгонды – аруақ, көк тәңірісін – Алла немесе құдай, жер рухын – шайтан, пері – дюды – жын деп атайтын болды; ал, идеясы шаман дінінің идеясы болып қала берді, бірақ солай бола тұрса да мұхамедтың құдай біреу деген ұғымымен байланысты шаман дінінің негізі шайқала бастады. Көк тәңірі Алла идеясына қосылып кетті. Ал, енді кереметі бар делініп жүрген екінші дәрежелі тәңірлер, әсіресе суреттер барлары, мәселен: жер құдайларының бұты (дызаяғаштар) [32]. Мүлде ұмытылып кетті, өйткені ислам дінін енгізерде мұсылмандар бұл бұттарды барынша жек көріп қудалады. Оның есесіне жанды деп кейіптелмейтін күн, ай, жұлдыздар осы кезге дейін қадырленеді. Ал, халық арасында оларды құрметтеп сиыну ғұрпы әлі де болса бар. Шаман дінінің кқшпелі тұрмыс қалпымен тығыз байланысқан әдет-ғұрыптары, ұғымдары, аңыздары қазақтар арасында бүтіндей толық сақталып келеді және бұл Орта Азияның ежелден келе жатқан мұраларын зерттеу үшін бай материал болып табылады» [33].

Жоғарыда айтылғандар ислам діні қазақ қауымына ене бастағандағы жағдайлар еді. Ислам дінінің қазақ даласына бірте-бірте жалпыласуы арқылы бұл жағдайлар өзгеріп отырды.

XV-XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы тұсында қазақтар түгелдей ислам дініне кіріп болған еді. Алайда, Қазақ хандығында ислам шариғаты қолданылмай қазақтың бұрыннан келе жатқан ғұрып-әдет заңы қолданылған. Бұл кезде Орта Азиядағы мұсылман хандықтарында ислам шариғаты жаппай қолданылатын, оларда шариғат махкамасы – қазыхана және қазылар болған. Қазақ хандығында қолданылған бұл заңдар осы заңдардың құрастырылуына жетекшілік еткен хандардың атымен Қасым ханның (1511-1523) «Қасқа жолы», Есім ханның (1545-1698) «Ескі жолы», Тәуке ханның (1618-1780) «Жеті жарғы заңы» деп аталған. Қазақ хандығындағы қылмысты істер, азаматтық істер, жер дауы, құн дауы, неке және мұрагерлік сияқты істердің бәрі осы ғұрып-әдет заңы бойынша шешілген. Алайда осы Тәуке ханның «Жеті жарғы заңына» ислам дінін қорғауға бағытталған мазмұндар енгізілген. Онда «Аллаға тіл тигізгендігі жеті айғақ арқылы анықталған қылмыстыға өлім жазасы беріледі», «ислам дінін уағыздаушы қожаны өлтірген қылмыстыға жеті кісінің құны тарттырылады», «ислам дінінен шығып, христиан дініне кірушінің мал-мүлкі мүсәдыра етіледі» деген тәрізді белгілемелер болғандығы мәлім [34].

Ислам діні енуден бұрын қазақ қауымы ата-бабаларының бейнесін жасап алып мұны «бұт тәңірі» деп атаған. Бұл бұттар тастан, ағаштан, жібектен, киізден жасалған. Кейбір деректердің айтылуынша «бұтқа олар жақсы киім киіндіріп, үстіне сауыт, басына дуылға кигізетін болған» [35]. Бұл жөнінде Орта Азия тарихшысы ибн Розбехан былай деп жазады: «қазақ арасында кейбір дінсіздік дәстүрлері тараған: оларда бір бұт бейнесі бар, оны олар қадірлеп, соған сиынып отырады... Олар басын жерге иіп тағзым етеді. Басын жерге жеткенінше иіп бұтқа табынудың өзі дін мен құдай заңын нағыз келеке еткендік екендігінде күмән жоқ» [36]. «Егер құрметті адамы өлген болса – деп жазады Әбілғазы – оның ұлы яки қызы немесе аға-інілері соған ұқсатып қуыршақ жасайды, сөйтеді де: «міне біздің қадыр тұтатын адамымыздың бейнесі осы» дейді де, бетін бұтқа тигізіп, оны сүйеді, алдымен ауыз тигізем деп асын оған ұсынады» [37]. Бұл сияқты бұтқа табыну салттары қазақтар ислам дініне енгеннен кейін де, қазақ даласының кейбір шеткері түпкірлерінде сақталып отырған. Ислам діні кең өріс алғаннан кейін қазақ арасында мұндай бұттарда, бұтқа табыну салты да мүлде жойылған. Кейін келе мұндай бұт бейнелерін жасағанды былай қойып, тіпті адамның, хаюанның суретін салуғада тиым салынған.

Қазақ қауымы ислам дініне енгеннен кейін, олардың бұрынғы кезде қолданып келген өлім-жітімге байланысты салттарында да белгілі өзгерістер болды. Бұрынғы кезде қайтыс болған адам жатқан үйдің есігінің алдына ала арқанға байлап жеті яки тоғыз жылқы немесе басқа мал әкелінетін, онан соң әлгі мал байланған ала арқанды өліктің үстінен (бұл адам қанша жаста болса сонша рет) аттатып, ең соңында басынан айландыратын. Онан соң сүйек жерленіп, әлгі малдар қабыр басына апарып сойылатын болған. Ал, әйгілі батырлар, атақты адамдар қайтыс болса, оның тірі кезде мінген аты, ер-тұрманы, асынған қару-жарағы, ұстаған туы, ас ішкен ыдыстары сүйекпен бірге жерленетін болған.

Қазақтың исламнан бұрынғы өлім-жітім жайындағы салттары шаман дінінен келген еді. Шамандық наным бойынша: «өлген адам күйінің жақсы-жаман болуы тәңірге байланысты емес, оның туысқандарының өлік күту ғұрыптарын орындауына байланысты» делінген. Моласының басында неғұрлым көп жылқы сойылса өлген адамның ахуалы сол ғұрлым жақсы болады деп танылған... егер ас (жетісін, қырқын) беріп, тілек тілеу сияқты ғұрыптар ойдағыдай орындалып отырған болса, онда оның көңілі жайланып, барлық туысқандарына қамқорлық жасап отырады. Олай болмаса – ол дұшпанға айналып, туыстарына зиян жеткізеді деп жорыған [38]. Қазақ қауымы исламды қабылдаған соң бұл ғұрыптарға ислам қағидаларына сай өзгерістер енген. Өлікке атап ала арқанға байлаған мал, бұрынғыдай қабыр басына апарып сойылмай, «Дәуір жүргізген» молдаларға және кәріп-кәсірлерге «фидия» ретінде үлестіріліп берілген. Қайтыс болған адамдар аруланып, жаназа оқылып бүкілдей ислам ғұрпы бойынша жерленетін болған.

Әйгілі батырлар мен атақты бай адамдар қайтыс болғанда, оның белдеуіне үш бұрыш қара шүперектен жасалған «қаралы ту» қадалып, атын тұлдап, әйелі қара жамылып бір жыл «дауыс айтып» аза тұтқан. Жылы толған соң жұртқа «сауын» айтып, оған арнап ас берген. Қаралы ту жығылып, тұлданған ат асқа сойылып, еті жиналған жұртқа тартылған, өлікпен бірге кебіннен басқа ешнәрсе қойылмаған. Тек осы аттың төрт тұяғы мен терісі ғана бейіт сыртына қойылған. Қайтыс болған адамның «үшін», «жетісін», «қырқын», «жылын» және асын беру ата-бабалардың аруағына арнап «шек беру» сияқты салттардың бәрі «құран аударту», «аят оқу», «бата оқу» қатарлы ислам қағидалары бойынша жүргізілген.

Ерте заман қазақтарындағы көк аспанды, күнді, айды және жұлдыздарды қадыр тұтатын салттардың сарқындары кейінгі кездің кейбір ырымдарында сақталған. Ибн Розбехан: «қазақтар көктем келіп қымыз ашытылғанда оны ыдысқа құйып ішерден бұрын, одан дәм таптастан бұрын бетін күнге бұрады... бәрі басын жерге жеткенше иіп, күнге тағызым етеді. Сірә мұның өзі жылқы жеп қымыз пайда болатын шөп өсіргені үшін күнге алғыс айтудың көрінісі болса керек» [39] деп жазады. «Қазақтар жаңа туған айды көргенде иіліп сәлем береді және жазды күні сәлем берген жерінің шөбін алып, үйге келген соң ол шөпті отқа салады. Қазақтар айда бір кемпір бар дейді... айға телмірмейді, айдағы кемпір кірпік санайды» деп қорқады. Егер ол кмпір кісінің кірпігін санап қойса,ол кісі өледі деседі. Дәретке отырғанда айға қарап отырмайды, жалпы алғанда қазақтар айды қадірлеп, құрметтеп сөйлейді» [40]. Жаңа туған айды көргенде оған қарап: «ай көрдім, аман көрдім, баяғыдай заман көрдім, ескі айда есіркей көр, жаңа айда жарылқай көр!» деп бата қылатын әдет кейінгі кезге дейін келді.

Қазақ қауымының ескі нанымы бойынша, әр адамның өз жұлдызы бар.Ол жұлдыз адамның тағдырына әсер етеді. Жұлдызы жоғарыласа тұрмыс күйі оңалады; жұлдызы оңынан туса, ісі сәтті болады, жұлдызы ағып жерге түссе, ол адамның өмірі өшеді (өледі) деседі. Олар аққан жұлдызды көргенде «Менің жұлдызым жоғары!» деп сиынады. Жұлдызды санамайды, қолымен көрсетпейді. Олардың бәрі бұрынғы салттан қалған. Бірақ кейін келе, күн мен айды «тәңір тұтатын»ескі нанымның мазмұны өзгеріп, дін дәрежесінен төмендеп «ырым» дәрежесіне түскен.

Жазда жаңбыр жаумай қуаңшылық болған, яки ерекше ауру – індет таралған кездерде қазақ қауымы өзен бойларына немесе өздері қадыр тұтатын орындарға барып, далада мал сойып «тасаттық» берген. Жұрт бір төбеге жиналып: «көктен тамдыр, жерден өндір» деп аспанға қарап тілек тілейтін болған. Бұл бұрынғы замандағы «көк тәңіріне» табынудан қалған салт еді. Қазақ қауымы ислам дініне енгеннен кейін де осы салт істеген, бірақ оған исламдық мазмұн қосылған, «тасаттыққа» жиналған жұрт екі ракағат намаз оқып, алладан тілек тілеп, бата қылатын болған. Бұнғы қазақ қауымында отқа табынып, шыраққа сиыну салты болған. «Қазақтар оттың аластағыш қасиеті бар» деп санайды, мал-жанды екі оттың арасынан өткізіп аластайды. Қыстаудан көшкенде көшті екі оттың арасынан өткізеді; жұрт алдында ант берген адам да от арасынан өткізіледі. От үйдің жарылқаушысы, шам-шырағы болған; Сондықтан қазақ арасында жаңа түскен келіншек үйіне кірерде үлкен үйдегі отқа барып иіліп сәлем етеді... отқа май құяды. Онда келіншек бірнеше рет оған бас иіп: «от ана, май ана, жарылқа!» деп жалбарынады. Бұл арада әйелдер отқа алақанын қыздырып алып, келіншектің бетін сипайды  [41]. Бұл салт ислам дініне кіруден бұрын жаңа жұбайларға неке қию жоралғысы болған. Қазақтар ислам дініне енген соң ислам қағидасы бойынша неке қиятын болған, отқа май құйып сәлем ету өзінің бұрынғы мазмұнын өзгертіп ғұрыптық ырым қатарында сақталып қалған.

Қазақтар бала туғанда отқа май құяды. Жеті күн шырақ жағып (шам сөндірмей) жастар жиналып ойын-сауық құрады, бұл «шілдехана» деп аталады.Қазақтың ескі мифтік ұғымында: «босанған ана мен жаңа туған балаға қас қылатын «қара албасты - марту» деген болады. Ол толғатқан ананы басып тұншықтырады. Оның өкпесін суырып әкетіп өлтіреді; Жаңа туған баланы түнде шырақ жағып күзетіп отырмаса, оған емшегін емізіп қояды (онда бұл бала мүгедек болады) немесе жаңа туған баланы ұрлап әкетіп, орнына басқа бір құбыжықты тастап қояды» дейтін соқыр сенім болған. Осы пәледен сақтану үшін шырақ жағып, «шілдехана» күзеткен. Қазақ әйелдері түнде жас баласын бесікке бөлер де бір шырпыны жағып, алдымен бесікті аластап, одан соң баласын бөлейді. Бұл да оттың аластау қуатына сенуден туған ырым еді. Алайда жас бала туғанда істетілетін «шілдехана» кейін келе өзінің соқыр сенімдік сипатынан айырылып жас баланың туылуын құттықтайтын, өлең айтып би билейтін сауық кешке айналған.

Ертедегі қазақтар өздері сенетін «киелер» мен «иелерге» жалбарыну үшін «сиыну шырақтарын» жағатын болған. Ол шырақтар шиге яки жіңішке шырпыға ақ мақта яки шүперек орау арқылы жасалып, майға матырылып жағылған. Ұзындығы қолдың шынтағындай болған. Бұл шырақ адамы өлген үйде алғашқы төрт түнде әр түні он шырақтан жиыны 40 шырақ жағылған. Кейбір «киелі» деп танылған ауруларды емдегенде, мысалы: балаларға шешек шыққанда, аурудың алдында шымылдық тартып қойып, ақ және көгі аралас үш яки жеті немесе тоғыз шырақ жағып сиынатын болған. Қазақтар осы отқа табыну мен аластаудың алуан ырымдарын ислам ғұрпындағы «Бисмилла» мен бастап «Аллаһуакпар» мен аяқтатып отырады. Олар өздерінің бұл ырымдарын ислам қағидасына қайшы қылық деп есептемеген.

Ислам діні қазақ даласына таралудан бұрын қазақ қауымы ішінде бақсылардың беделі жоғары болған. Ол кезде қазақ шамандары «бақсы» деп аталған. «Шамандар» көк пен рух қолдайтын адамдар деп құрметтелетін болған. Шаман – сиқыры бар және басқалардан білімі артық адам, ол ақын, музикант, сәуегей, сонымен қатар ол дәрігер [42]. Ерте кездегі қазақтар: «Тәңір иелерімен тілдесуші, кей иелерге тілін алғызушы - бақсылар» деп сенген [43]. Жын шақырып ойнағанда, әр бақсының айтатын әні, домбыра, қобызда ойнайтын күйі, өз сарындары болған. Қазақ бақсылары: «барлық бақсылардың арғы атасы - пірі» деп Қорқытқа (дада Қорқұд) сиынатын, «Қорқыт күйін» ойнайтын болған. Қазақ халқы ислам дініне енгеннен кейін, бұрынғы қазақ шамандары болған бақсылар ислам дініне бейімделеді. Ол ойнағанда, ең алдымен Аллатағалаға мінажат етіп, пайғамбарларға, әулие-анбиелерге сиынды, сонымен қатар өзінің иелері мен киелеріне жалбарынып, жын-перілерін шақыратын болды. Басына аққу терісін киіп, мойнына аса салып ел ақтаған дюаналарда: «шайқы-бұрқы дюана, жын-шайтанды қуала! Дуана кірер есіктен, жын-шайтан қашар тесіктен, Аллаһи – хақ!» деп айғайлайтын еді. Мұндай бақсы-дюаналар Жұңго қазақтарында 1949 жылға дейін болды.

Ислам діні тараудан бұрын және ислам діні алғаш тарай бастаған мезгілінде, қазақ сахарасында ежелгі таным-нанымдардың, соның ішінде шаман дінінің салт-саналары, қазақтың тіпті рулық қауымынан келе жатқан мифтік аңыздары мен түсініктері өте көп болған. Ислам діні әлі толық тарай қоймаған кездерде мұның бір қыдыруы жаңа дінмен жарыса жүрген. Ислам діні жұртқа жайылған соң қазақ арасында молда-қожалар көбейіп, бұлардың бәрін «исламға жат, мажусилік қылапат» деп танып, мұны істегендер «аллаға жазықты болады, тозаққа түседі» деп тиым салып, қудалап отырған. Ислам медреселерінен білім алған жоғары жіктегі сауатты жастарда бұларға теріс көзбен қараған. Бұл жәйітті 1862 жылы Ш.Уалиханов: «фанатик татарлар тәрбиелеген сауатты балалар арғы ата-бабаларының әдет-ғұрыптарын аса жек көріп, кез-келген жерде ол әдет-ғұрыптарды қудалап, тиым сала бастады» [44] деп жазған еді. Осы айтылған себептерге байланысты бұлардың көбі ұмыт болып жойылып, қалғандары бұрынғы беделінен айырылып, исламдық ұғымға үйлесіп, ырым-жырымдарда сақталып келеді.

Қазақтар үнемі судың тұнығы мен шөптің сонысын қуып көшіп-қонып, бытыранды отыратын болғандықтан, көшпенді районда мешіт жоқ, тек отырықшы орындарда – қысқы қыстауларда ғана мешіт бар. Қазақтың көшпелі аудандарында мешіт болмағандықтан «уахчы» жерлерде болмады. Көшпелі мұсылмандар намазды өз үйлерінде оқиды, жамағат бытыранды болған үшін жұма намазы оқылмайды. Тек айт намаздары ғана, кең далаға жиналып оқылады. Әрине, қазақ мұсылмандарының ислам дінін тұтынуда басқа мұсылмандармен ұқсас жақтары өте көп, біз бұл мақалада жұртқа әйгілі орталықтардың бәрін түгендеп отырмай, көшпелі қазақ қауымында қалыптасқан өзгешеліктерді айтып өттік.

Ислам дінінің әлеуметтік әсер-ықпалдары

Ислам дінінің ұлан-байтақ Орта Азия өңірі мен қазақ даласына таралуы, бұдан бұрын бұл өңірлерде өмір сүрген көп дінділікті бір дінділікке, көп тәңірлік дінді бір тәңірлік дінге өзгертті. Ислам қазақ даласына араб, парсы мәдениетінің ықпалын ала келді. Бұл ықпал қазақ қауымының сахара мәдениетімен ұштасып, олардың әлеуметтік мәдениетіне әсер-ықпал жасады. Ұлт аралық мәдениет алмастырудың мүмкіндігін молайтты. Х-ХІ ғасырларда ислам дінінің қазақ даласына тарауы, одан бұрын бұл өңірде қолданылып келген көне түркі (Орхұн) және көне ұйғұр жазуын бірте-бірте ығыстырды, араб жазуы үстемдік орынға өтті, өстіп ислам дінінің таралуына байланысты қазақтар араб жазуын қолданды. Араб тілінің заңдылығына негізделген бұл жазудың бірқыдыру әріптері қазақ тілі фонемасында жоқ еді, ал, араб жазуындағы екі дауысты дыбыс таңбасы (а, о) қазақ тілі фонемасындағы тоғыз дауысты дыбысты бейнелеп бере алмады, оның үстіне араб әліппесінде бір әріптің екіден төртке дейін түрінің болуы оқу-жазуда қыруар қиыншылықтар туғызды. Бұл жазу көп уақыт бойына өз қалпында қолданылып келіп ақырында артық әріптер алынып тасталып, жоқ әріптер қосылып, араб әріпі негізіндегі қазақ жазуы жасалды. Бұл жазу Жұңго қазақтарында қазірге дейін қолданылып қазақ халқының әлеуметтік мәдени-ағарту жұмысы үшін үлкен қызмет атқарып отыр.

Ислам діні таралғаннан кейін қазақ арасында діни оқу басталды. Қазақ ауылында атақты ру-тайпа бастықтары мен бай-манап қажылар және молда-қожалар «сауап» үшін ашқан жекеше көшпелі медреселер болды. Бұл медреселерде хат таныту, «иман шарттарын» үйрету, құран оқыту, намаз қағидаларын үйрету негіз етілді. Бұдан ілгерілегенде, «түрки оқу» деп аталатын араб тілінен «шағатай» тіліне аударылған дін қағидалары оқытылды. Бұдан соңғы басты сабақ: араб тілі (фонетика, морфология, синтакис) болды. Осыларға қоса «Хадис», «Құран тәпсірі», «Ислам тарихы» өтілді. Оқушылар әдебиет білімін игеру үшін жоғарғыларға қоса парсы тілін де оқитын болды. Араб-парсы тілдерін оқушыларға ұғындыру үшін қазақ тілі де жарыса жүріп отырды. Бұл медреседе оқитындардың басым көпшілігі қазақтың жоғарғы жігінің балалары болды. Жоғары жіктің балаларына күтуші, молда-қожаларға жалшы бола жүріп (молда болып күн көру үшін) оқыған кедей балалары да болды. Бірақ бұлардың саны тым аз еді. Ескі медреседе бірнеше тілдің қатқабат қарақұрығы, оқыту әдісінің ғылыми болмауы, догмалық жаттампаздық – оқу өнімділігіне үлкен кедергі болды. Тіпті жай сауатты болудың өзіне бірнеше жыл кетті. Оның үстіне көшпелі медреселер қазақ даласында оқта-текте кездесетін, олардың көлемі шағын, оқуы тұрақсыз еді, көбінесе, тек қыста ел қыстауларына орнығып болған мезгілде ғана біршама баяндап оқитын.

Жоғарыда айтылған себептер салдарынан «XVI-XVII ғасырларда негізінен алғанда феодалдық жоғарғы топтың уакілдері – хандар, сұлтандар, молдалар мен қожалар ғана сауатты болған еді... ата-анасы ауқатты болған балалар Бұқараға, Самарханға және Орта Азияның басқада қалаларына барып, араб тілін, араб философиясы мен Шариғатты, Орта ғасырлардағы мұсылман авторлары араб, парсы және шағатай тілдерінде жазған трактаттарды оқып үйренді» [45].

Осы медреселерде оқып білім алған қазақ оқушыларынан, дағдылы діни ғұламалардан тыс, әйгілі әдебиет, ғылым қайраткерлері де шыққандығы мәлім. Бұл жөнінде, XVI ғасырдағы қазақ ғалымы, тарихшы және жазушы Қыдырғали Жалайыриды (1530-1605) атап өтуге болады. Қыдырғали қосынұлы Жалайыри өз заманындағы медреселерде оқып, өзінің ана тілі болған қазақ тілімен қатар, араб, парсы тілдерін жете игерген. Шығыстың классикалық озық әдебиеті мен мәдениетін, ғылым-білімдерін терең білген. Ол: «мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөздерге қанық көптеген кітаптарды оқыған адаммын» деп жазған. Қыдырғали Жалайри XVI ғасырдағы Қазақ хандығының орда сарайында қарашы (ақылшы), жас ханзадалардың тәрбиешісі болып қызмет істеген. Кітаби бюілімдер мен бірге өзі шыққан қазақ халқының аңыз-әңгіме, тарих-шежірелерін жеттік білген. Ол 1600-1602 жылдары «Жамих ат-тауарих» кітабын араб жазуымен қазақ тілінде жазған (1854 жылы қазанда басылған). Онда XV-XVI ғасырлардағы қазақ тарихы баяндалған. Бұл шығарма қазақ тарихы прозасының тамаша ескерткіші есептелді [46].

Ислам дінінің әсер-ықпалы, ислам медреселерінде араб-парсы тілдерінің оқылуы, араб, парсы және шағатай әдебиеттерінің әсері арқылы бір сыпыра араб-парсы сөздері қазақ тіліне енді. Бұл сөздердің ішінде: Алла, ислам, дін, пайғамбар, иман, намаз, парыз, уәжіп, қазы, имам, шариғат, бейіс, жаһанам, ахирет сияқты дініи сөздерден тыс, мәдениет, әдебиет, ақиқат, әделет, бақыт, дүние, табиғат, ғылым, кітап, дәстүр, қағида, т.б. әлеуметтік сөздерде мейілінше көп болды. Бұлар қазақ тілінің сөздің қорын байытуға қызмет етті.

Араб-парсы тілінен қазақ тіліне енген сөздердің қаншалық, екендігі жөнінде Л.З. Рұстемовтың «қазіргі қазақ тіліндегі араб, парсы кірме сөздері» деген кітабында санды мәліметте берілген. Онда былай дейді: біз «Қазақ әдебиеті» газетінің бір санының лекциясына сандық талдау жасап, мыналарды анықтадық: газеттегі 12236 сөздің 9567 яғни 78%-ы қазақ сөздері, 1779 сөз немесе 14,4%-ы араб-парсы элементтері, 940 сөз, яғни 7,6%-ы орыс және интернатсионалдық сөздер болып шықты» [47]. Бұл мағұлматтың анықталуына қарағанда, қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері орыс тілінен енген сөздерден бір есеге жуық көп (14,4 % және 7,6%). Бұл жағдайды ислам діні мен араб-парсы әдебиетінің қазақ тіліне жасаған әсерінен бөле қарауға болмайды.

XV-XVI ғасырларда қазақтарда ана тіліндегі жазба әдебиет діни және тарихи аңыз мазмұнындағы кітаптар түрінде тарады. Феодалдар мен дін басылары арасында «сопы Аллаяр», «Бадауам», «Хисасұл - Әнбия» сияқты шығармалар мәлім болды. Олардың бәрі исламның діни мистикалық ілімі айтылатын шығармалар еді; Олар нақты дүниеден, өмірден безуге шақырды, «тағдырға көну» идеясын уағыздады, бұл кітаптың кейбіреулерінде тарихи-аңыз, тұрмыстық және этнографиялық сипаттағы қызықты фактілер бар [48].

Ислам медреселерінен оқып білім алған қазақтың «кітаби» ақындары араб-парсы тілдерін жақсы білетін еді. Олар араб-парсы тіліндегі әдеби шығармалардың негізгі сюжетін алып қазақ тілінде және қазақ жырларының үлгісінде қайта жырлап қисаға айналдырды. Бұл «Назиралық қисалар» деп аталды. Олар күн шығысқа көп тараған «Жүсіп-Зылиқа», «Хұсырау - Шырын», «Ләйлі-Мажнүн» дастандарын «мың бір түн», «шаһнама», «\тотынама», «Қырық уәзір» сияқты кесек шығармалардың оқиғаларын алып оларды қазақ тілінде жаңғыртып жырлады. Бұлардың қатарында Ислам дінін уағыздайтын «Михражнама», «Зарқұм», «Сал-Сал», «Сейтбаттал Ғазы», «Хазіреті Ғали» сияқты діни қисаларда болды.

Қазақтың байрығы батырлар жыры, ғашықтық жыры және сюжеті шығыс әдебиетінен ауысқан назиралық қисалары XVIII ғасырдың соңынан ХХ ғасырдың басына дейін Қазан, Ташкент, т.б. қалаларда араб жазуымен қазақ тілінде басылып тарады. «Қазақ тілінде шыққан әдеби кітаптар (1807-1917) деген көрсеткіште 499 кітаптың тізімі берілген... Бұл аз дүние болмаса керек. Соның 771 –сы 1860-1900 жылдары аралығында шыққан. 1860-1870 жылдарда 5 кітап; 1870-1880 жылдарда 17 кітап; 1880-1890 жылдарда 37 кітап; 1890-1900 жылдарда 117 кітап; 1900-1917 жылдарда 322 кітап шыққан [49]. Бұл қыруар кітаптар қазақ әдебиетін байытуға және дамытуға зор ықпал көрсеткен.

Жоғарыда айтылған әдеби мұраларды жинап бастырушы және назиралық қисаларды жырлаушы қайраткерлердің бірі Шыңжаңның Іле өңірінде жасаған қазақ ақыны Жүсіпбекқожа Шайқысламұлы (1857-1940) және Шыңжаңның Алтай аймағындағы қазақ ақыны Ақыт Үлімжіұлы (1868-1940) еді. Олар халқының ауыз әдебиетін жинаумен бірге көптеген Назиралық қисаларды шығарып, өз кезінде Қазан қаласына жіберіп бастырып отырған.

  Қараша1988 ж., Үрімжі.

Нығмет Мыңжани

Jebeu.kz

Ескертулер:

* Бұл автордың 1989 жылы 15 сәуірде Американың Гарвард университетінде өткен Халықаралық ғылыми конференцияда жасаған баяндамасы.

1. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 376-бет. Алматы,1983-жыл.

2. Сакен Сейфуллин «Шығармалары» 8-том, 56-бет, Алматы.

3. Әлікей Марғұлан. «Тамғалы тас», «Жұлдыз» 1-сан, Алматы 1984 жыл.

4. Шоқан Уалиханов. «Шығармалары» 1-том, 473-бет, Алматы, 1961 жыл.

5. «Абай шығармалары», 222-бет.

6. В.В. Бартольд. «Орта Азия түрік тарихы туралы 12 лекция», 68-бет.

7. С.Л.Волин: «ІХ-XVI ғасырдағы Талас алқабы жайында араб деректері» 81-бет.

8. «Түркімен тарихының материалдары» 1-том, 144-бет, Ленинград, 1939 жыл.

9. «Хұдуд әл-ғалам» 25-тарау, 39- тармақ.

10. В.В.Бвртольд. «Шығармалар» 1-том, 270-бет, Москва, 1963 жыл.

11. «Түркімен тарихының материалдары» 1-том, 184-бет.

12. С.Л. Волин. «ІХ-XVI ғасырдағы Талас алқабы жайында араб деректері» 81-82беттеры.

13. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 115-бет. Алматы.

14. «Түркімен тарихының материалдары» 1-том, 184-бет.

15. «Ибн әл-Асыр» 9-том, 355-356-беттер.

16. В.В. Бартольд: «Жетісу тарихының очеріктері».

17 . «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 117-бет.

18. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 117-бет.

19. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 113-бет.

20.  В.В.Бвртолд: «Шығармалар» 5-том, 68-, 118-бет.

21. «Қазақ шежірелері» Майқы би тарауы (қолжазба).

22. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 117-бет.

23. Сәкен Сейфуллин. «Қазақ әдебиеті» кіріспе, Алматы, 1935 жыл.

24. Су Бейхай. «Исламның қазақ арасында дамуы», «Дүние діндерін зерттеу» журналы 1986 жылғы 1-сан, 119-бет.

25. Шәкәрім Құдайбердіұлы. «Қазақ шежіресі» 1911 жыл, қазан.

26. Мұхаиед Хайдар Дулати: «Тарих Рашиды» 2-, 5-, 8-беттер; Махмұдибн Уәли: «Бахр әл асырар» 174-бет.

27. Су Бейхай. «Исламның қазақ арасында дамуы», «Дүние діндерін зерттеу» журналы 1986 жылғы 1-сан, 121-бет.

28. Шоқан Уалиханов. «Мақалалар мен хаттар» 23-бет, Алматы, 1956 жыл.

29. Ибн Розбехан «Миһманнамай Бұхара» («Бұхара мейханның жазғандары») 175-бет.

30. «Қазақ ССР тарихы» 1-том, 188-бет. Алматы, 1957 жыл.

31. Шоқан Уалиханов. «Мақалалар мен хаттар» 21-бет.

32. Бұл кейінгі кезде «Дәя ағаш» деп аталған.

33. Шоқан Уалиханов: «Мақалалар мен хаттар» 20-бет.

34. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 354-бет.

35. «Қазақ ССР тарихы» 1-том, 202-бет. Алматы, 1957 жыл.

36. Ибн Розбехан «Миһманнамай Бұхара» 105-бет.

37. «Шежіре и түрік» 8-бет, А.Инан «Шаманизм» 43-бет, Анақара, 1954- жыл.

38. Шоқан Уалиханов. «Мақалалар мен хаттар» 26-, 49-бет.

39. Ибн Розбехан «Миһманнамай Бұхара» 108-бет.

40. Шоқан Уалиханов. «Мақалалар мен хаттар» 36-бет.

41. Шоқан Уалиханов. «Мақалалар мен хаттар» 31-бет.

42. Шоқан Уалиханов. «Мақалалар мен хаттар» 28-бет.

43.С.Сейфуллин. «Шығармалары» 6-том, 56-бет.

44. Шоқан Уалиханов. «Мақалалар мен хаттар» 22-бет.

45. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 392-393-бет.

46. «Қазақ Совет энциклопедиясы» 7-том, 74-75-бет.

47. Л.З.Рурстемов. «Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері» 23-бет, Алматы, 1982 жыл.

48. «Қазақ ССР тарихы» 2-том, 393-бет.

49. М.Балақаев. «Қазақ әдеби тілі және оның нормалары», 35-бет.

( «Шыңжаң қоғамдық ғылымы», 1990-жыл, тұңғыш санында жарияланған).