Стратегиялық әріптестіктің бастауы

Осыдан отыз жыл бұрын АҚШ Мемлекеттік хатшысының Қазақстанға  алғашқы сапары өтті. 1991 жылғы 15-16 қыркүйекте АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Джеймс Бейкердің егемен Қазақстанға, екі ел арасындағы сындарлы және тең құқықты ынтымақтастыққа жол ашқан алғашқы сапары өтті.

Джеймс Бейкер Алматыға Санкт-Пе­тер­бургтен зайыбы Сьюзанмен бірге  өкілетті делегациямен келді. Оның құра­мында  АҚШ-тың КСРО-дағы Елшісі Р.Страус, АҚШ-тың Саясатты жоспарлау жө­нін­дегі мемлекеттік департаментінің директоры Д.Росс, Мемлекеттік хатшының Қоғаммен байланыс жөніндегі көмекшісі М.Татуалер, Штаб бастықтарының бі­рік­кен комитеті төрағасының көмекшісі Дж. Шаликашвили, Мемлекеттік хатшының Қорғаныс мәселелері жөніндегі кеңесшісінің бірінші орынбасары Л.Либби, АҚШ Президентінің КСРО істері жөніндегі арнайы көмекшісі Э.Хьювит, АҚШ елшілігінің өкілетті министрі Дж. Коллинз және басқа да лауазымды тұлғалар болды.

АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысының Алматыға келуіне байланысты дайындық жұмыстары сол кезде мен басшылық еткен Қазақ КСР-нің Сыртқы істер министрлігіне жүктелді. Ведомство сапар қарса­ң­ында, 9 қыркүйекте Алматыға келген У.Дау­ни бастаған АҚШ-тың  КСРО-дағы елшілігінің қызметкерлеріне Мемлекеттік хатшының сапарын да­йындау жөніндегі бірқатар мәселелерді шешуге көмек көрсетті.

15 қыркүйекте Бейкерлер келгеннен кейін Назарбаевтар отбасы оларды жеке қонаққа шақырды. Қазақстан Президенті мен АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы арасында жеке әңгіме барысында олар КСРО-дағы саяси және экономикалық жағдайды және халықаралық қатынастардың өзекті мәселелерін талқылады.

16 қыркүйекте таңертеңгілік уақытта Мемлекеттік хатшы  Дж.Бейкердің рес­публикамыздың жоғары басшылығымен кездесуі өтті. Президент Нұрсұлтан Әбіш­ұлы Назарбаев біздің тарапымыздан қатысқан ресми тұлғаларды таныс­тыра отырып, мәртебелі мейманды Қа­зақстанның экономикалық жағдайы, оның бай табиғи-шикізат ресурстары мен өнеркәсіптік әлеуеті, нарықтық эконо­миканың негіздерін құру, сыртқы эко­номикалық қызмет саласындағы заң­нама туралы хабардар етті. Сонымен бірге, менің жазбаларымнан көрініп тұр­ғандай, әңгіме барысында ол: «Біз ешқандай несие мен көмек сұрап отырған жоқпыз, тек америкалық кәсіпкерлер республикамызға келіп, бізбен өзара тиімді негізде жұмыстарын бастай берсін», деп мәлімдеді.

Қазақстанның басшысы Президент Дж. Бушқа жазған хатында, АҚШ-пен тікелей ынтымақтастық орнатуды, Шығыс Еуропа елдерінің үлгісі бойынша республикада АҚШ-тың инвестициялық қорын құруды, АҚШ-тың Алматыда өкілдігін және біздің АҚШ-тағы өкілдігімізді ашуды ұсынды. Ол сондай-ақ Америка тарапынан егемен Қазақстанға халықаралық саяси және қаржы ұйымдарына кіру, нарықтық экономиканы басқару және нарыққа кіру мәселелері бойынша біздің мамандарды оқыту және техникалық көмек көрсету жағынан қолдау көрсетуін сұрады.

Дж. Бейкер өзінің жауап сөзінде, Пре­зи­дентке кешке және бір күн бұрын сөйлескені үшін алғыс білдіріп, бұл олар­дың арасында жеке байланыс орна­туға, сондай-ақ Қазақстанның эконо­микалық мүмкіндіктері туралы егжей-тегжейлі әңгімелесуге мүмкіндік берге­нін атап өтті. Ол Н.Ә.Назарбаевты Кеңес Одағындағы алдыңғы қатарлы басшы­лардың бірі ретінде бағалайтынын және олардың әңгімесі қазақстандық көшбасшының елдегі саяси және эконо­микалық трансформацияларға қатысты нақты ұстанымдарын тағы да көрсете білді деп мәлімдеген.

Мемлекеттік хатшы өз сөзінде, АҚШ-тың Хельсинки Қорытынды актісінің бес қағидатын қолдайтын одақтас республикалармен ғана ынтымақтастыққа бейім болатынын атап өтті. Сол кезеңде  АҚШ Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде кадрларды оқыту және техникалық көмек көрсету жөніндегі бірқатар бағдарламаларды жүзеге асырып жатқан еді. Мұндай бағдарламаларды алу үшін одақтас республикаларға экономикалық реформалардың нақты жоспарлары мен нарықтық экономикаға арналған экономикалық тетіктердің болуы ма­ңызды еді, бұл оларға Дүниежүзілік банкпен және Халықаралық валюта қорымен ынтымақтасуға көмектесетін.

Дж.Бейкер  Қазақстанның Прези­ден­ті мен басшылығының КСРО-ға қатыс­ты ұстанымын Америка тарапы түсіне­тінін және АҚШ-тың белгілі бір ұйым­дас­тырушылық шеңберде және оны құрайтын республикалармен сақталатын Кеңес Одағымен ынтымақтастығын дамытуды жақтайтынын атап өтті. Ол өзінің Қазақстанға келген сапарының нәтижелеріне қанағат білдіріп, республика Президентімен жеке байланыстарының болашақта жалғасы жемісті болатынына үмітін білдірді.

Ресми келіссөздерден кейін Н.Ә.Назарбаевтың және Дж. Бейкердің кеңестік және шетелдік журналистерге арналған бірлескен баспасөз мәслихаты өтті.

Қысқа мерзімді сапар барысында АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Ме­деуге барып, Алматының көрікті жерле­рі­мен танысты. С.Бейкер ханым жеке бағ­дарламасы бойынша Орталық мемле­кет­тік мұражайды және Халық музы­ка­л­ық аспаптар мұражайын тамашалап қайтты.

Сапардан кейін Дж.Бейкер Н.Ә.Назар­баев­тың атына хат жолдап, көрсетілген қо­нақжайлылық пен өзара қызығушылық тудыратын маңызды мәселелерді талқы­лау мүмкіндігі үшін шынайы алғысын білдірді. Ол Алматы өте әсем қала екенін, ал таулар оған Вайоминг штатындағы үйінің айналасындағы ландшафтты еске түсіргенін, сондай-ақ Қазақстанға тағы да келе алатынына үміт артатынын атап өтті.

Менің жеке мұрағатымдағы құжат­тарға сәйкес, 1991 жылғы 9-16 қыркүйек­те КСРО-ға жасалған сапары кезінде Дж.Бейкер КСРО Президенті М.С.Горба­чевпен, РСФСР Президенті Б. Н. Ельцин­мен, Э.А.Шеварднадземен,  КСРО-ның және РСФСР-дің Сыртқы істер министр­лері Б.Д.Панкинмен және А.В.Козы­рев­пен, КСРО Қорғаныс министрі Е.И.Ша­пошниковпен және басқа да басшылармен кездесті. Сапар барысында Санкт-Пе­тербург, Таллин, Рига және Вильнюс қа­ла­ларында, сондай-ақ Алматыда болды.

Менің АҚШ Мемлекеттік хатшысымен алғашқы кездесуім Президент Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасы бо­йынша 1991 жылғы 11 қыркүйекте Мәс­кеуде өткенін атап өткім келеді. Дж. Бей­­кер бізді ынтымақтастық мәселе­лерін талқылау үшін одақтас респуб­ли­калардың сыртқы істер министрлерінің басты қосуына шақырды. Сол кезде мен Пре­зиденттің басты бағытын ұстана оты­рып, айтарлықтай эконо­микалық және табиғи әлеуетке және тиіс­ті заңнамалық базаға ие Қазақстан көмекке емес, АҚШ-пен тең құқықты ынтымақтастыққа, республика экономикасына америкалық инвестициялардың құйылуына, нарықтық экономикаға жедел кіру үшін кадрлар даярлауға жәр­демдесуге мұқтаж екенін атап өттім. Артынан Дж. Бейкер Алматыда
Н.Ә.На­зар­­баевпен өткен әңгімесінде менің айт­қан ұсыныс-пікірлерім туралы оң пікір білдіріпті.

Қазақстанда қол жеткізілген уағда­ластықтардың жалғасы ретінде 1991 жылғы қарашаның басында АҚШ елшілігінің Әкімшілік мәселелер жө­ніндегі кеңесшісі Р.Остин бастаған қызметкерлері КСРО-ға сапармен келді. ҚазКСР Үкіметіндегі сұхбат барысында америкалық дипломаттар КСРО-ның еуропалық емес бөлігіндегі АҚШ-тың алғашқы консулдығы болатын Алматыда Бас консул басқаратын АҚШ-тың консулдығын (құрамында 5 америкалық және 8 жергілікті персонал адамы бар) ашу туралы нақты ұсыныстар айтты. Сол кездері АҚШ-тың консулдықтары Санкт-Петербург пен Киев қалаласында ғана болған еді. Р.Остин бұл Бас консулдық немесе Консулдық бола ма деген мәселе Вашингтонда шешіліп жатқанын, кез келген жағдайда ол АҚШ Үкіметі мен Қазақстан арасында байланыс орнатуға жәрдемдесетінін, саяси мәселелермен айналысатынын және республикадағы америкалықтарға көмек көрсететінін, ал болашақта визалық мәселелермен айналысуы мүмкін екендігі туралы хабардар етті. Консулдықты аккредиттеуге қатысты біздің сұрағымызға дипломат оның КСРО СІМ жанында аккредиттелетінін хабарлады. Америка тарапы ҚазКСР СІМ жанында аккредиттеу немесе қос аккредиттеу туралы тіле­гімізді қолдаған жоқ, дегенмен Орта­лық пен одақтас республикалар арасын­дағы қарым-қатынас туралы бұл мәселені олардың өздері шешуі керек деп мәлімдеді.

1991 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстан Президентінің алғашқы бүкілхалықтық сайлауы және 10 желтоқсанда Президент Н. Ә. Назарбаевтың инаугурация рәсімі өтті. 10 желтоқсанда «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын өзгерту туралы» Заңымен «Қазақстан Республикасы» деген атау қабылданды.

16 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес «Қазақстан Республикасының мем­ле­кеттік тәуелсіздігі туралы» Консти­ту­циялық Заң қабылдады.

1991 жылғы 17 желтоқсанда АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Дж.Бейкердің Қазақстанға екінші сапары өтті.

Делегация құрамында онымен бірге АҚШ-тың КСРО-дағы Елшісі Р.Страус, Мем­лекеттік хатшының Қауіпсіздік жөнін­дегі орынбасары Р.Бартоломео, Мем­лекеттік хатшының Еуропа және Канада мәселелері жөніндегі көмекшісі Т.Найлс, Мемлекеттік хатшының Қоғаммен байланыс жөніндегі көмекшісі М.Татуалер, Саясатты жоспарлау жөніндегі директоры Д.Росс, Штаб бастықтарының бі­ріккен комитеті төрағасының көмекшісі Дж.Шаликашвили, Қорғаныс министрінің халықаралық қауіпсіздік жөніндегі орынбасары С. Хадли, Президенттің КСРО іс­тері жөніндегі арнайы көмекшісі Э.Хью­вит және тағы басқалары ілесіп келді.

Ауа райының қолайсыздығына байланысты ұшақ 18 желтоқсанға қараған түні қонып, әуежайдан кейін мәртебелі мейман Президент Н.Ә.Назарбаевпен кездесу үшін резиденцияға бет алды. Алдымен делегациялар арасында кеңейтілген құрамда келіссөздер өтті, онда әлемдегі жаңа ахуалға, Қазақстан мен басқа да одақтас республикалардың мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауға байланысты мәселелер кешені, сондай-ақ екіжақты ынтымақтастықтың келешегі талқыланды. Президенттің тапсырмасы бойынша келіссөздер барысында мен Америка тарапымен Н.Ә.Назарбаевтың келесі жылдың басында АҚШ-қа сапары туралы уағдаластым.

Содан кейін Н.Ә.Назарбаев пен Дж.Бейкер арасында жеке сұхбат болды, және оның соңында қазақстандық және шетелдік бұқаралық ақпарат құ­рал­дарының өкілдеріне арналған бас­пасөз мәслихаты өтті. Баспасөз мәсли­ха­тында жарияланғандай, Қазақ­стан Президенті Алматыда 21 желтоқсанға жос­парланған бұрынғы одақтас респуб­ликалар басшыларының кездесуі бірқатар мәселелерді, соның ішінде төрт республиканың аумағында орна­ласқан кеңестік ядролық қару туралы мәселелерді шешуге арналатыны туралы хабарлады. АҚШ-тың сыртқы сая­си ведомствосының басшысы Пре­зи­дент Н.Ә.Назарбаевпен өткен кездесуде ядролық проблема егжей-тегжейлі тал­қы­ланғанын және Қазақстан да, оның басшысы да осы мәселені шешуде негізгі рөл атқаратынын мәлімдеді. Ол сондай-ақ Америка тарапы тиісті өтініштер негіз­інде және АҚШ-та қабылданған қағи­да­­л­ар­ға сәйкес шешілетінін, АҚШ-тың Қа­­зақ­­стан Республикасы мен басқа да мем­­­ле­кеттердің тәуелсіздігін мойындау ту­­­ралы мәселені қарастырып жатқанын айтты.

Сол екі арада, 18 желтоқсанда таңер­тең Президент Н.Ә.Назарбаевтың тапсыр­масы бойынша мен Қазақстан мен БҰҰ арасында ынтымақтастық орнату үшін Мәскеу арқылы Нью-Йоркке ұшып кеттім. Мені БҰҰ жанындағы КСРО-ның Тұрақты өкілдігінің аға кеңесшісі лауазымына қосып, менің өтінішім бойын­ша – Қазақстан Республикасының өкілі етіп тағайындады. Алматыда өткен келіссөздерде ел Президенті Дж.Бейкерге мені Нью-Йоркке жолдап отырғанын және алғашқы кезеңде мен оның АҚШ әкімшілігінің жанындағы өкілі де болатыным туралы хабардар етті. Мемлекеттік хатшы бұл шешімді құптады және қолдау көрсетіп, көмектесуге уәде берді және сол уәдесін орындады.

Нью-Йоркте кейбіреулер мені көріп таң қалғанын жасырған да жоқ, өйткені мені жақында ғана теледидар арқылы Мемлекеттік хатшы Бейкердің қасында Алматы әуежайында көрген еді.

Үш күн бойы мен БҰҰ жанындағы кеңестік дипломатиялық өкілдікте жұмыс істедім, ол 1991 жылғы 24 желтоқсанда егеменді мемлекеттер басшыларының Алматы кездесуінің шешіміне сәйкес БҰҰ жанындағы Ресей Федерациясының Тұрақты өкілдігіне айналды. Сол күні Ресей БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде КСРО-ның орнын алды, ал жаңа егемен мемлекеттер, Алматы кездесуінде шешілгендей, өздерінің БҰҰ мүшелігіне кіруге дайындықтарын бастады.

24 желтоқсанда кешке мен Прези­дент­ті Қазақстанның БҰҰ мүшелігіне кіруін ұйымдастыруға қажетті құжаттар туралы хабардар етіп, оларды 31 желтоқсанға дейін жіберуді өтіндім. Межеленген күні таңер­тең мен Қазақстан Республикасының Пре­зиденті Н.Ә.Назарбаев қол қойған БҰҰ-ға кіру туралы өтінішін факс арқылы ал­дым және оны дереу Бас хатшының кеңсесіне тапсырдым, ол оны 1992 жылғы 3 қаңтарда БҰҰ-ға мүше барлық мемлекеттерге жіберді.

Рәсімдік ережелерге сәйкес 1992 жылғы 23 қаңтардағы отырыста Қауіпсіздік Кеңесі Бас Ассамблеяға Қазақстанды БҰҰ мүшелігіне қабылдауды ұсынды. 1992 жылғы 2 наурыздағы тарихи күні Бас Ассамблеяның 46-сессиясының пле­нар­лық отырысында жаңа тәуелсіз мемлекет Қазақстан Республикасын Біріккен Ұлттар Ұйымына мүшелікке бірауыздан қабылдады.

Сол жылғы қаңтардың басында БҰҰ-ға кіруге дайындық жұмыстары барысында мен алғашқылардың бірі болып АҚШ-тың БҰҰ жанындағы Елшісі Томас Пикерингпен кездестім. Оның айтуынша, Қазақстанның БҰҰ-ға кіруіне белсенді қолдау көрсету және көмек қолын ұсыну туралы тапсырманы Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер берген екен. Ол АҚШ-тың бұл ұстанымын Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелеріне жеткізгенін және Америка тарапынан БҰҰ-ның осы басты органында мәселені жедел қарау бағытында шаралар қабылданатынын атап өтті. Ол сондай-ақ Дж. Бейкер Алматыға жасаған сапарларының нәтижелерін, Президент Н.Ә.Назарбаевпен өткен келіссөздердің нәтижелерін жоғары бағалап, және Мемлекеттік департаменттің Қазақстан басшылығына Алматыда АҚШ-тың елшілігін ашуға көмек көрсету туралы өтінішін жеткізді.

Мен өз тарапымнан елшіден Қазақстан Президентінің АҚШ-қа сапарын және оның Вашингтонда ресми тұлғалармен кездесулерін дайындауға көмектесуін өтіндім, ол осы сапарды ұйымдастыру ба­ры­сында және кейіннен біздің өзара әре­кеттесуіміздің барысында жүзеге асты.

Айтпақшы, сәл кейінірек мен Дж.Бей­кермен бірге Алматыға еріп келген деле­гацияның тағы бір мүшесі Джон Шали­кашвилиді кездестірдім. 1993 жылы ол төрт жұлдызды генерал дәрежесіндегі АҚШ-тың Штаб бастықтарының бірік­кен комитетінің төрағасы болып таға­йындалды және Нью-Йорктегі іс-шара­лардың бірінде қасыма келіп, Мем­лекеттік хатшымен бірге Қазақстанға жаса­ған сапарын жылылықпен еске алды.

Америка тарапы мемлекеттік сапар­дың жоғары мәртебесін берген Президент Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ-қа алғашқы сапары 1992 жылғы 18-20 мамырда өтті. Оның АҚШ Президенті Джордж Бушпен Ақүйде келіссөздері болып, Қазақстан Республикасы және АҚШ Үкіметтері арасындағы өзара түсіністік туралы меморандумға, Сауда қатынастары туралы келісімге және басқа да бірқатар маңызды екіжақты құжаттарға қол қойылды. Қазақстан Президенті Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкермен, бірқа­тар министрлермен, Конгресс мүше­лерімен және Американың ірі корпо­ра­цияларының басшыларымен кездесті. Сапар нәтижесінде біздің екіжақ­ты қа­рым-қатынастарымызды страте­гия­лық әріптестік деңгейге шығарған саяси, эко­номикалық, ғылыми-техника­лық және өзге де салалардағы ұзақ мерзімді және серпінді Қазақстан-Америка ынты­мақтастығының берік негіздері қаланды.

Тәуелсіздіктің алғашқы онжыл­ды­ғында Қазақстанның Сыртқы істер министрі ретінде қазіргі Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың АҚШ-пен, сондай-ақ біздің басқа да халықаралық әріптестерімізбен өзара іс-қимыл мен ынтымақтастықты нығайту жөніндегі саясатын іс жүзінде іске асыруға елеулі үлес қосты.

Бұл ынтымақтастықтың маңыз­ды­лығын АҚШ Президенті Дж. Байден өзінің Президент Қ.К.Тоқаевтың атына жақында жазған хатында ерекше атап өтті. Онда америкалық көшбасшы «Аме­рика Құрама Штаттары Сіздің еліңіз­ді дос деп мақтана айтады және мен серік­тестігіміздің әлеуетін толық әрі жемісті іске асыру үшін Сізбен жұмыс істеуге дайынмын», деп айрықша атап айтты.

Бүгінде, Қазақстан мен АҚШ ара­сын­дағы дипломатиялық қатынастардың орнағанына 30 жыл толуы қарсаңында, 1991 жылдың екінші жартысында АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Дж.Бейкердің Қазақстанға келген алғашқы сапары біздің елдеріміздің тең құқықты және өзара сыйластық стратегиялық әріптестігінің негізін қалағанын ризашылықпен еске аламыз.

Ақмарал АРЫСТАНБЕКОВА,

ҚР СІМ Ерекше тапсырмалар жөніндегі елшісі, 1989-1991 ж.ж. ҚазКСР және
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі

Дереккөз: Egemen Qazaqstan