Бекмаханов Ермұхан Бекмаханұлы 1915 жылы Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келді. Оның жалғыз ағасы 1930 жылы қайтыс болды, ал оның әпкесі анасымен бірге - 1933 жылы аштықтан қайтыс болды. Ермұхан Абылай ханның ұлы Уалидің ұрпағы болды. Воронеж педагогикалық институтын бітіргеннен кейін Қазақ КСР Білім министрлігі жанындағы педагогикалық зерттеулер институтының директоры, 1946-1947 жж. - Қазақ ССР Ғылым академиясының Тарих, археология және этнография институтының директорының орынбасары қызмет атқарды. Оның еңбектерінің көпшілігі Қазақстанның XVIII және XIX ғасырларда әлеуметтік-экономикалық және саяси даму проблемаларына, сондай-ақ Қазақстанның Ресейге қосылу мәселесіне арналған. Оның кейбір зерттеулері қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихына да қатысты. Ермұхан Бекмаханов, қазақтың ең бірінші тарих ғылымдарының докторы, Қазақ мемлекеттік университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының негізін қалаушы. Бірақ, оның ең басты еңбегі - бұл Кеңесары Қасымовтың қозғалысы туралы объективті түрде зертеп, жазған алғашқы тарихшы-ғалым еді. Сол үшін Бекмаханов сталиндік күгін-сүргін саясатының құрбаны болды.
1941 жылдың күзінде Алматыға кеңес орыс танымал тарихшылар тобы көшірілді. Олардың ішінде Кеңес Одағының Ғылым Академияның корреспондент-мүшесі Панкратова, профессорлар Н. Дружинин, А.Кучкин, М. Вяткин және басқалар болды. Олардың бесеуі Панкратованың жетекшілігімен жергілікті ғалымдармен бірге Қазақ КСР-нің тарихы туралы кітабын дайындауға ниет білдірді - бұл кітап республикалық Халықтық комиссариатының жоспарларында болды. Сол кезде Білім министрлігінің қызметкері Ермұхан Бекмаханов бұл идеяны қолдап, мүмкіндігінше, өз үлесін косуға тырысты. Бұл ғалымдардың еңбегінің нәтижесінде «Қазақ КСР-нің тарихы» атты кітап жарық көрді. Ермұхан Бекмаханов осы кітаптың 4-ші тарауын Кенесары Қасымовтың жетекшілігімен ұлт-азаттық қозғалысы туралы жазды. Бұл жұмыс тарихшылардан жоғары бағаланып, тіпті Сталин сыйлығына ұсынылды. Сол жылы Бекмаханов осы тақырып бойынша кандидаттық диссертациясын қорғады.
Соғыс жылдарында Е.Б. Бекмаханов танымал тарихшы Панкратовамен бірге 1943 жылы жарық көрген «Қазақ КСР-нің тарихы» туралы еңбекті жазды. Бұл кітап КСРО-дағы ұлттық тарих бойынша алғашқы іргелі ғылыми жұмыс болды. Сонымен қатар, ол өз бетінше «Қазақстан XIX ғасырдың 20-шы және 40-шы жылдарында» басқа еңбекті жазуға жұмыс істеді. 1946 жылы ол КСРО Ғылым академиясының Тарих институтының Ғылыми кеңесінде қорғау үшін осы жұмыстарды ұсынды және 1947 жылы оны жеке кітап-монография шығарды. Бұл жұмыс Ресейдің отарлау кезеңдерінің алғашқы кезеңінде Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарға арналды. Бұл зерттеулерде Бекмаханов алғаш рет патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына тәуелсіздік үшін күресте қарсылығын танытты, кеңестік ресми идеологияға қарамастан, Кенесары Қасымовты Бекмаханов қазақ ұлт-азаттық қарулы көтерілістердің шебері ретінде ұлттық көшбасшы ретінде көрсетті.
Көп ұзамай, оның ғылыми еңбекті КСРО ҒА корреспондент-мүшесі А.И. Яковлев қазақ феодалдық қоғамды мен хандық билікті және қазақ ұлтшылдықты дәріптейтін деп теріс баға берді. Панкратова Ермахановты қолдап, бірден Яковлевке жауап берді. КСРО Ғылым академиясының тарих институтында арнайы кездесу өткізді. Сондай-ақ Алматыдан келген өкілі – Айдарова - қатысты. Айдарова Бекмахановтың жұмысына қарсы шықты. Оның сөзінен үзінді келтірейін: «... Кеңесары және оның қызметі феодалдық монархиялық ұлтшылдықтың символы, оның жалпыұлттық сипаты жоқ, сондықтан Кенесары қозғалысын ұлттық азаттық прогрессивті қозғалыс ретінде бағалаған автор (Бекмаханов), іс жүзінде буржуазиялық ағымды насихаттап отыр». Бекмахановты, атап айтқанда, Дружинин, Вяткин сияқты танымал кеңес орыс тарихшылары қорғауға тырысты. Олардың барлығы осы жұмыстың ғылыми мен тарихи құндылығы туралы айтты. 1946 жылы Бекмаханов өзінің жұмысын жетілдіріп, оны КСРО ҒА ғылым кеңесіне ұсынады. Сол жылы ол «Қазақстан 19-ғасырдың 20-40-шы жылдарында» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғап, солардың бірі Кенесары Қасымовқа арналды. Уақыт өте келе, осы кітапты талқылаған дау-дамай тоқтатылған жоқ. 1948 жылы Алматы қаласында Қазақ КСР Ғылым Академиясында 5 күн бойы пікірталастар өтті. Ең өкініштісі, кейбір қазақ ғалымдар, Бекмахановқа қарсы шығып, оның құнды Отан тарихына байланысты еңбекті жоққа шығарды және авторды буржуазиялық ұлтшыл, Кеңес Үкіметінің жауы деп құртуға барлық амалын пайдаланды.
1950 жылы «Правда» газеті Бекмахановтың шығармашылығы туралы мақаланы жариялады. Сол жылдың 16 қаңтарында ол Коммунистік партиядан және университеттен шығарылды. Бір аптадан кейін ол барлық академиялық дәрежелерінен мен атақтарынан айырылды. Бірақ ол шайқасты жалғастырды, себебі оның артында әйелі және кішкентай балалары болды. Бекмаханов ауылдық мектепте сабақ беруге рұқсат алу үшін әртүрлі инстанциялардың табалдырығын тоздыру мәжбүр болды. Алдымен ол Алматы облысының Нарынкөл ауданына жіберілді. Содан кейін олар Жамбыл облысының Шу ауданында Новотроицк ауылына ауысты.
1952 жылы 5 қыркүйекте Бекмаханов Новотроицк ауылында тұтқындалып, Алматыға әкелінді. Тергеу үш айға созылды. Олар Ермұханды қорқытты, үнемі қысым көрсетті, Қ.Сәтбаев пен М.Әуезовты қаралауды талап етті.
Яғни, ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының басында, Сталиндік КСРО-да қарулы күрес арқылы тәуелсіздік үшін күрескен халықтарға қарсы патшалық Ресейдің отаршылығын ақтау үшін кең ауқымды науқан басталды.
Батыстың белгілі ғалымы Соломон Шварц жазғандай: «Кеңес Одағында тарихи ғылымға қарсы шабуыл басталды. Коммунистік партия объективизмге және космополитизмге қарсы күресте жеңіске қол жеткізді. Кеңес тарихшыларына ең соңғы тапсырмасы - патша отаршылық саясатын ақтау мен мадақтау. Жоғарыда айтылғандарға байланысты «кеңес шығыстанушыларға» бүгінгі күні ерекше назар аударуда. Олардың зерттеу саласы басқа елдердің «шығыстанушыларына» қарағанда үлкенірек, себебі ол тек Оңтүстік-Шығыс Азия, Орта және Қиыр Шығыста ғана емес, кеңестік Кавказ мен Орталық Азияны да қамтиды. Бұл аймақ жақында КСРО-ның Ғылым академиясының жарық көрген «Вопросы истории» негізгі кеңес тарихи журналында жиі талқыланды. Мәселен, 1949 жылғы сәуірде «Кеңестік шығыстанушы тарихшылардың өзекті міндеттері туралы» мақаласы жазылған еді».
1934 жылдың тамызында Сталин, Жданов және Киров «Тарихи әдебиеттің мазмұнына қатысты ескертулерді» жариялады, онда Ресей мен КСРО халықтары 1917 жылы революцияға дейін тарихты социалистік интерпретациясы жазу керектігін қатан ескерілді.
Сот отырысы 1952 жылғы 2 желтоқсанда өтті. «Оның буржуазиялық-ұлтшылдық көзқарастарын дәлелдеу үшін ол реакциялық ақындардың, сондай-ақ халықтың жаулары - кеңестік билікке қарсы күрескен алаштықтардың пікірін қолданды», - бұл сот құжаттарынан үзінді. Қылмыстық кодекстің 58-бабының 10-тармағына сәйкес сот Ермұхан Бекмахановты еңбек лагерде 25 жылға бас бостандығынан айырды. Осыдан кейін ғалым Иркутск облысы Бодаибоға жіберілді. Сталин қайтыс болғанда, Бекмахановты ақтау мен лагерьден шығаруға кеңес орыс тарихшысы Панкратова үлкен көмек берді. 1954 жылы 16 ақпанда Бекмахановты лагерьден босатты. Бірақ, ғалымның денсаулығы қатты нашарлады, 1966 Жаңа жылды ол отбасымен кездесті және дереу ауруханаға жатқызылды.
Түрмеден босатылғаннан кейін Е.Б. Бекмаханов докторлық диссертациясын қайта қорғауға мәжбүр болды. Әрине, өткен қателіктер «түзетілді». Оның келесі жазбаларында ол «марксист-лениндік әдіснамадан ауытқымаған».
7-8 сынып оқушылары Ермұхан Бекмаханов пен оның қызы Найля Бекмахановтың «1837-1838 жж. Кенесары Қасымовтың феодалдық-монархистік қозғалысы» атты 29-ші тарауында жазған «Қазақ КСР-нің тарихы» оқулығында тек бір параққа сәйкес келеді. Осы тармақта Кенесары Қасымовтың «реакциялық» қозғалысы «қазақ аристократтарының феодалдық-монархистік қозғалысы» ретінде жазылған. «Бұл қозғалыс Қазақстанның Ресейге қосылуы үшін кедергі болды» деген тұжырым, сталиндік «Правда» газетінің тұжырымымен сәйкес келді. Одан кейін оқулық бірнеше рет қайта басылып, қазақстандық оқушылардың бірнеше ұрпағы оқып, білім алған.
Сталин қайтыс болғаннан кейін Бекмаханов өзінің сүйікті жұмысын жасауға мүмкіндік алды. Қазақ КСР-нің тарихын зерттеуге қайта оралды, оның негізін қалауға бүкіл күш-жігерін жұмсады, Бекмахановтың өмірінің соңғы он жыл ең жемісті болды. «ХІХ ғасырдағы Қазақстан тарихы туралы», «Қазақстан XIX ғасырдың 20-40-шы жылдарындағы тарих», «Қазақстанның Ресейге қосылуы», Қазақстан тарихы бойынша мектеп оқулықтар, ғалымның жазған еңбектердің жалпы саны – 100 асады екен.
1962 жылы тарих ғылымын дамытуға қосқан үлесі үшін Ермұхан Бекмаханұлы Қазақ КСР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланады. Оның аты әрқашан қазақ халқының есінде қалады.
Керімсал Жұбатқанов,
тарих ғылымның кандидаты, Қазақ-Орыс Халықаралық Университетінің доценті.
Дереккөз: Ult.kz
