EQ, Колложды жасаған Амангелді ҚИЯС
Наурыз айының 16-сы күні қазақтың тұңғыш ұлттық басылымдарының бірі – «Қазақстан» газетінің шыға бастағанына 110 жыл болады.
Жалпы, қазақ баспасөзінің тарихы хақында аз жазылып жүрген жоқ. ХІХ ғасырда жарық көрген «Түркістан уалаятының газеті» (1870-1882), «Дала уалаятының газеті» (1888-1902) басылымдары патша өкіметінің ресми басылымдарына қосымша ретінде шықты. Ұлттың өз зиялылары қолға алған «Серке» (1907) мен «Қазақ газетінің» (1907 - А.Байтұрсынұлы шығарған «Қазақ» газетінен басқа – Қ.Қ.) жалғыз-ақ саны жарық көріпті. Қазақ тілінде тұңғыш рет жүйелі шыққан, үш жылға жуық басылып, Бөкейліктен Жетісу мен Семейге дейін таралған үнқағаз – әуелі Бөкейліктегі Хан ордасында, кейін Орал қаласында шыққан «Қазақстан» (1911-1913) газеті еді.
«Қазақстан» газеті туралы баспасөз тарихын зерттеуші Қайыржан Бекқожин, Бейсенбай Кенжебаев, Мұстафа Ысмағұлов, Исатай Кенжәлиев, Мақсат Тәжімұрат, т.б. ғалымдардың еңбегі әр кезеңде жарық көрді. «Қазақстан» газетінің барлық саны факсимилесімен 2012 жылы Орал қаласынан кітап болып басылып шықты. Болашақта да бұл басылым туралы зерттеулер жазылары сөзсіз.
«Қазақстан» газетінің бір ерекшелігі – өз баспаханасының болуы еді. ХХ ғасыр басында өнер-білімнен, әсіресе техникадан кенже қалған қазақ қоғамында бұл үлкен жаңалық болатын. Бұған дейін шыққан қазақ тіліндегі алғашқы кітаптар мен там-тұм басылымдар Қазан мен Уфада, Питер мен Орынборда, Астрахань мен Троицкіде негізінен татар байларының мәтбуғасында басылатын. Ол үшін демеушілер – қазақ байлары, меценаттар, қарапайым қазақтар қаржы жиып, қолдау көрсететін. Яғни өзге ұлт өкілдерінің қолындағы баспаханалардың тұтынушысы болатын.
«Қазақстанның» баспаханасы
«Қазақстан» газетінің алғашқы саны 1911 жылы 16 хамалда (наурыз) шықты. Газет редакциясы Хан ордасында деп көрсетілгенімен, Астрахань қаласындағы «Апресянц және Окур» баспаханасында басылған еді. Астраханьдық зерттеуші А.Давыдова «ХХ ғасырдың басында Астрахань губерниясында ұлттық баспасөздің қалыптасуы» атты еңбегінде «Қазақстан» газетінің басылуына жергілікті татар ағартушысы, 1906 жылдан татар тілінде басылған «Бургани Таракки» газетінің редакторы Мұстафа Люфти Измайлов көмектескенін жазады. Ал Ішкі Бөкей ордасының жандарм бастығы 1912 жылы 21 ақпанда: «Мендегі мәлімет бойынша бөкейлік мұғалім Елеусін Бұйрин 1910-1911 жылдары «Қазақстан» атты газет шығарған... Редактор Бұйрин газетті басуға керекті қаражатқа мұқтаждықтан татар тіліндегі «Бургани Таракки» және «Хақ» газеттерінің делдалдығымен Кавказ баспагерлері одағына кірген» деп жазыпты (Астрахань ОМА, 286 қ, 2 т, 297 іс, 361 б.).
Алайда «Апресянц және Окур» баспаханасында «Қазақстан» газетінің екі-ақ саны шыққан. 1911 жылдың соңына қарай газет Орал қаласына көшіп, А.Н.Щелокованың жеке баспаханасынан басыла бастайды. Мекенжай басқа облысқа ауысқандықтан, газет қайта тіркеліп, жаңа куәлік алуға, шығу санын №1-ден бастауға мәжбүр болады. Бұл кезде газетті шығарушылар өз баспаханасын ашу ісін де ойластыра бастағанға ұқсайды. 1912 жылғы 2 қаңтарда жарық көрген №4 санында мынадай жарнама беріледі:
«Иғлан»
«Қазақстан» басмаханасы түрлі заказларны қабыл етедүр: уизитный карточкалар, кануертлер, дағуатнамалар уа ғайри нәрселер, бек арзан хақ илан (хақпен). «Қазақстанның» мүштариларінен заказшиклер болына қалса, пересылка алынми. Адрис: Уральскъ. Ред. газ. «Қазақстан»
Әрине жеке баспахана сатып алу оңай еместігі белгілі. Бұл істе «Қазақстан» газетінің басты демеушілері кім екендігі Бақытжан Қаратаевтың мына мақаласынан көрінеді: «Айқап» журналының шығуына расход шығарып, себеп болған Троитскі мұсылманы Иауишев болады, «Қазақстанның» шығуына себеп болған Баку шахарының мұсылманы генерал Зейнелғабиден Тағиев һәм Жаһангир ханның немересі сұлтан Шәңгерей деген мұсылман болады. Тағиев мың сом берді, сұлтан Шһангирей бес жүз сом берді... Генерал Тағиевтің нәсілі Әзербайжан татары болады. Йауишевтің нәсілі Қазан татары болады. Сұлтан Шәңгерей қазақтың өзінің төресі болады. Арғы атасы Әбілхайыр хан, аның ұғлы Нұралы хан, аның ұғлы Сейдгирей сұлтан, аның ұғлы данышманымыз сұлтан Шһангирей болады» («Азаматтарға және бір-екі ауыз сөз», «Қазақстан» газеті, №5, 19 қаңтар, 1912 жыл).
Осы кезден бастап газетте баспахананың жарнамасы тұрақты шығып тұрған. 4 ақпан күнгі №6 саны «Қазақстан» газетінің өз баспахасында басылған! Осы нөмірде «Қазақстан» мәтбуғасына харіф жинарға үйренуге бір жас бала керектігін» хабарлаған. Сонымен бірге баспахананың тұрған жері – Самар мен Сақмар көшелерінің қиылысындағы Хохлачев үйі екенін көрсеткен.
Алайда 1912 жылдың жазында «Қазақстан» газетінің басына қара бұлт үйірілген. Мұны зерттеуші Мұстафа Ысмағұлов сәуір-жауза, яғни көкек-мамыр айларында жарық көрген «Ленада болған оқиға» және «Ленада болған оқиғаның зардабы» мақалаларына байланысты деп жазады. Яғни патша билігі, цензура орындары бұл мақалалардан өкіметке қарсылық, заңға қайшылық байқап, газетті айыппұлға тартқан сияқты. Өйткені газеттің №12 саны 1912 жылдың 31 мамырында шықса, келесі нөмірі 1913 жылдың 27 қаңтарында ғана жарық көрген. Газет редакторы Елеусін Бұйрин «Хұрмет иесі оқушыларымызға!» атты үндеуінде былай дейді:
«Қазақстан» газетасы мұқтаждықтан өліп, қайта тірілгендей болды. Жаздайғы көрген күні бек жаман болды. Жаздай газет басатын машинамыз өзінің борышы үшін жазылып-сызылып тұрды. Алла деп борыштан жаңа бір арылып, азырақ сома түсіріп алып, тәуекел етіп қайта бастадық...».
Газет мақалаларына қарағанда бұдан кейін газеттің жағдайы қайта түзеле бастағандай. 16 ақпан күнгі санында «Қазақстан» баспаханасында «Ызың» атты жаңа кітап басылып шыққанын айтып, оқырманнан сүйінші сұрайды. «Қазақстан мәтбуғасына харіф жиярға үйренуге бір жас бала керек» деген хабарландыру қайта берілген.
Осы арада бір ақтаңдақ бар: «Қазақстан» газеті 16 ақпандағы санынан кейін кілт тоқтаған. Баспахананың да одан арғы тағдыры бізге белгісіз.
Айтпақшы, 1930 жылы Елеусін Бұйрин «төңкеріске дейін баспахана қожайыны болып, халықты қанағаны үшін» айыпталғанда, Сейітқали Меңдешев араша түседі.
«1911-1913 жылдары Елеусін Бұйрин басқарған шағын баспахана оның жеке- меншігі емес, халықтың астыртын жиған қаржысына алынған болатын. Бұйрин ешқашан баспахана арқылы кісі еңбегін қанаған емес. «Қазақстан» газеті мәдени-ағартушылық сипатында болды. Осы газет үшін Бұйрин патша өкіметінен талай қуғын көрді. Бұйрин газет шығарғаны, баспахана ұстағаны үшін айыпталып, қызының жоғары мектепке түсуіне кедергі жасалса, бұл масқара әділетсіздік болар еді. Оның замандасы, баспахана үшін қаржы жинауды ұйымдастырушылардың бірі ретінде осы айтылғандардың рас екенін куәландырамын». С.Меңдешев. 18.09.1930 ж. Алматы».
Бұл құжатты белгілі журналист-жазушы, біздің газетіміздің ардагері Тілекқабыл Боранғалиұлы жариялаған болатын.
«Ұранның» баспаханасы
Бөкей тарихының білгірі Мұстафа Ысмағұлов жоғарыдағы баспахана Бөкей ордасында жасырын ұйымдасқан кәсіпшілер одағы жинаған қаржыға алынған деп жазады. Бұл одақтың құрамында заңгерлер, мұғалімдер, дәрігерлер, мал дәрігерлері болған.
Бір қызығы, 1917 жылы ақпан төңкерісінен кейін іле-шала Бөкейлікте бір топ қазақ зиялысы «Ұран» атты жаңа газет ашып үлгереді. Оның редакторы Ғабдолғазиз Мұсағалиев – кезінде «Қазақстан» газетін шығаруға белсене араласқан, Жетісудағы Сейітбаттал қажы, Ишанқұл қажы Мамановтар мен Құдайберген, Айтмұхамед Тұрысбековтерді газетті қолдауға жұмылдырған адам еді. «Қазақстанның» қосалқы редакторы болған Ғұмар Қараш та «Ұранның» тілеулесі болған.
Сәкен Сейфуллин өзінің «Тар жол, тайғақ кешу» атты кітабында сол кезеңдегі қазақ баспасөзі туралы мынадай құнды дерек келтіреді:
«...Әр жерде-ақ газет шығара бастады. Семейде – «Сарыарқа» газетi, Ташкентте – «Алаш» газетi, соңынан «Бiрлiк туы». Бөкейлiкте, Астрахань қаласында – «Ұран» газетi. Ақмолада – «Тiршiлiк» газетi, Орынборда – бұрынғы белгiлi «Қазақ» газетi.
...Бөкей ордасының біраз оқығандары, ақын, молда Қарашұлы бас болып, «Ұран» деген газет шығарып, «Алашорданы» ұран қылып тұрды... Қарашұлы Омар «Алаш» ұранын жыр қылып, кітапша жазып шығарды. Ұмытпасам, кітапшасының аты «Терме» (дұрысы «Тұрымтай» – Қ.Қ.) еді. Кітапшасында Әлекеңді мақтайды».
Бір қызығы, осы «Ұран» газеті де Хан ордасында өз баспаханасында басылған. Бұл осыдан төрт жыл бұрын «Қазақстан» газеті басылып тұрған баспахана ма, әлде басқа ма, бізге белгісіз. Патша тақтан құлап, ел аласапыран болып жатқан тұста бөкейлік зиялылардың тез қимылдауы, шулы қала, өндірісті орталықтан алыс Нарын құмының ортасында газет шығаруына қарап, олардың дайындығы (яғни дайын баспаханасы) болған-ау деп ойлаймыз.
«Ұлы революцияның қарсаңында Ордада «Ұран» газеті шыға бастады. Бұл кездегі алғашқы газеттің өз алдына ерекшелігі болды. Бұл редакция мемлекет тарапынан қаржыландырылмайтын еді, редактордың өзі көпшілік арасында газет таратып, одан түскен қаржыны редакция мен типография қызметкерлерінің еңбек ақысына төлеп отыратыны әлі есімде. «Ұран» газеті 1918 жылға дейін шығып тұрды. 1918 жылы Астраханьнан бір типография мен 15 әріп теруші келуіне байланысты, бұрынғы «Ұран» газетінің орнына қазақ тілінде «Хабар», «Дұрыстық жолы» газеттері және айына бір рет «Мұғалім» журналы шығарылып тұрды». – Бұл естеліктің авторы Ибрагим Мулякаев – «Ұран» газетінің баспаханасында әріп теруші болып қызмет еткен екен. Бұл жазба Жәнібек аудандық «Коммунист» газетінің 1957 жылғы 16 тамыз күнгі №65 санында жарияланған. Айтпақшы, Хан ордасы ауылында «Ұран» газетінің баспаханасы болған үй әлі бар, онда Рафаэль Деңгізбаевтың отбасы тұрып жатыр. Бір қызығы, Рафаельдің атасы Абдолла Деңгізбаев та дәл осы «Ұран» газетінің баспахасында қызмет еткен екен.
«Дұрыстық жолының» баспаханасы
Жоғарыда айтылғандай, Ордада большевиктер билігі орнаған соң «Ұран» газетінің баспаханасы қызылдардың қолына өтеді. Астраханьнан орыс әріптері әкелініп, 1918 жылдың 17 қарашасынан бастап «Хабар» – «Известия» газеті екі тілде шыға бастайды. 1919 жылдың 1 қаңтарынан бастап газет «Қазақ дұрыстығы» – «Киргизская правда» аталады. Бұл газеттің соңғы, №24 саны 1919 жылдың 7 ақпанында басылған.
Бұл кезде Хан ордасында 1919 жылдың 20 ақпанынан бастап таза қазақ тілінде «Дұрыстық жолы» газеті шыға бастаған болатын. Ғұмар Қараштың өлеңімен, «Баспасөз» атты мақаласымен ашылған басылымның шығарушылар алқасында Мұстафа Көкебаев, Ғұмар Қараш, Ғабдолғазиз Мұсағалиев, Халел Есенбаев және Тамимдар Сафиев бар еді.
Бұл кезеңде Ордадағы баспахана жаңа құралдармен толығып, үлкен өндіріс орнына айналған болатын. В.Ленин, К.Маркс еңбектерін қазақ тіліне аударатын «жазушылар құрамасы» құрылған. Ғұмар Қараштың тікелей редакторлығымен «Мұғалім» журналы шыға бастаған. Шағын ғана Орда ауылынан бүкіл Қазақстанға кеңес билігінің низамдары тарай бастаған. Алайда 1919 жылдың тамыз айында Қазақ өлкесінің астанасы болуына байланысты Ордадағы орталық баспахана Орынборға көшіріледі.
P.S. Бүгінде Батыс Қазақстан облыстық Хан ордасы тарихи-мәдени, архитектуралық-этнографиялық музей-қорығының құрамында арнайы баспахана музейі ашылған. Орал қаласындағы «Рухани жаңғыру» музейінің бір бөлмесі де қазақ ұлттық баспасөзінің тарихынан сыр шертеді.
Батыс Қазақстан облысы
Дереккөз: "Егемен Қазақстан"
