Ғалым және жоғары білім саласы ардагері ретінде 2022 жыл мен үшін екі оқиғамен есімде қалды. Біріншісі – ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы, екіншісі – Ломоносов атындағы Мәскеу университетінде өзімізбен қатар оқыған азамат, математикадан тұңғыш Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мұхтарбай Өтелбаевтың 80 жылдығы. Ел әркез Ақаң деп қадірлеген біртуар тұлғамыз: «Ғылым мен өнер көбейген сайын бейнет кемиді» деген екен. Біреулерге дерексіз, тылсым көрінетін математика – әлемнің бейнетін кемітудің басында тұрған ғылым саласы.
Иә, өткен жылдың 13 қарашасында Алматыға дүниенің түкпір-түкпірінен математиктер келіп, қазақ ғалымы, академик М.Өтелбаевтың осы саладағы еңбегіне, бастамаларына, жаңалықтарына, ғылыми мектебіне баға берді. Біз «қарапайым ауыл баласы осындай деңгейге жетті» деп ішімізден қуанып тұрдық.
Дей тұрғанмен, Мұқаң да – бар замандасымыз секілді біздің қоғамның мүшесі. Алаулаған жастығы, манаураған кезеңі болды. Бірақ ол – шынында ерекше жан.
Енді ол кісіге байланысты бірнеше қызықты әңгімені қалың оқырманға айта кеткім келеді.
Бүгінде аты алысқа кеткен Мұхтарбай Өтелбаев Екінші дүниежүзілік соғыс қайнап тұрғанда Жамбыл облысының Қордай ауданы Қаракемер ауылында дүниеге келіпті. 1951 жылы 9 жасында 1-сыныпқа барады. Отбасы жағдайына байланысты 1960-1962 жылдары кешкі мектепті оқып, күндіз Қаракемер ауылының механизаторы болады. 1962 жылы Фрунзе (қазіргі Бішкек) қаласындағы Қырғыз мемлекеттік университеті математика факультетінің студенті атанады. 1962-1965 жылдары әскери борышын өтеп, Қырғыз университетіндегі оқуын сырттай жалғастырады.
Құдайдың құдіретімен 1966 жылы Мәскеу университетінің профессоры А.Б.Шидловский Фрунзе қаласына келіп, жергілікті студенттер ішінен дарынды бір баланы таңдап, МГУ-ға алып кетпекке сынақ өткізеді. Осы сынақта сырттай оқитын студент Мұхтарбай барлық үміткерден оза шауып, 1966-1967 оқу жылы Мәскеу университетінің математика мамандығының 3-курс студенті болып қабылданады. Бұл кезде Мұқаң 24 жаста еді.
Мен 1965 жылы Семейде орта мектепті бітіргеннен кейін Мәскеу қаласына келіп, МГУ-дың механика-математика факультетіне оқуға түскен едім. Менімен бірге Қарағанды облысынан келген Әубәкіров Жанбек те осы оқуға түсті. Мұқаң 3-курста оқи бастағанда, біз 2-курстың студенттері едік.
Бір күні Мұқаң бізді өзі іздеп келіп танысты. Ол «келесі оқу жылынан бастап жатақханада бір бөлмеде жатайық» деген ұсыныс жасады. Сонымен біз үш қазақ баласы екі жыл жатақханадағы бір бөлмеде тұрып, оқуымызды жалғастырдық.
Мәскеу университетінде Мұқаң бірден үздік студенттердің қатарына ілікті. Ол нағыз қазақи болмысты студент еді. Бізді іздеп табуы өз алдына, ол Мәскеудегі басқа оқу орындарындағы қазақ студенттерімен байланысқа дәнекер болды.
Мысалы, Полиграфия институтындағы Ермекбай Плеханов атындағы халық шаруашылығы институтындағы Сейсенәлі есімді шымкенттік жігіттермен араласып, жолдас болып кеттік. Мұхтарбай, мен, Ермекбай үшеуіміз студенттік жылдарымызда бір мекемеде кезек-кезек түнгі күзетші қызметін атқардық. Үш күнде бір кезегі келетін бұл жұмыс оқуымызға да, қосымша нан табуымызға да қолайлы еді.
Мұқаң жатақханада математиканы күндіз-түні оқитын. Оқу мен тоқудың арасында Қаракемер ауылын сағынғаннан ба, елден әкелген домбырасын шерте отырып, Өмірбек Байділдаевтың (сөзі М.Ниязбековтікі) «Туған ел» әнін жиі айтушы еді.
Туған жер қандай көркем мөлдіреген,
Желегі желмен ойнап желбіреген.
Аралап күндіз-түні жүрсем-дағы,
Тыншымай ет жүрегім елжіреген.
Қашанда қарыздармын, елім, саған,
Анамсың алыс жүрген көп аңсаған.
Жүректің арнап ыстық
махаббатын,
Туған ел, берерім көп менің саған!..
Осы өлеңдегі соңғы жол Мұхтарбайға арналып жазылған сияқты. Расында да, Мұқаңның туған еліне берері көп екенін оның алдағы өмірі дәлелдеді.
Досымыздың жақсы көретін тағы бір әні – Әбілахат Еспаевтың (сөзі Қасым Аманжоловтікі) «Ақ сәуле» әні-тін.
Бір күй бар домбырамда
тартылмаған,
Бір сыр бар жүрегімде айтылмаған.
Күйімді, сырымды да сыйлар едім,
Жар болсаң жаным сүйер
жарқылдаған.
Мен Мұқаңның сырт келбетіне қарап, ұлттың біртуар ұлы Бауыржан Момышұлына ұқсатамын (оның бойының сұңғақтығы, әсіресе темекі тартқаны – аумаған Баукең).
Тарихтан білесіздер, Бауыржан Момышұлының ерекше ерліктерін ескере отырып, оны 1942 жылғы тамызда Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынған. Өкінішке қарай, ұсынылған атақты Мәскеу бекітпей тастады (себебі әртүрлі айтылса да, негізгісі – мінезі мен ұлттық ұстанымы болса керек).
Бұл Александр Бек жазған «Панфиловшылар алғы шепте» повесінің негізгі кейіпкеріне, нағыз батыр және ақылды қазақ жауынгеріне жасалған үлкен қиянат еді. Бірақ, шүкір, халық Бауыржанды әрқашан батыр деп атады...
Мұндай жағдай Мұхтарбай да басынан өткізді деп санаймын. Естеріңізде болса, осыдан он жылдай бұрын «Қазақстандағы қазіргі ғалымдар ішінде ең танымалы кім?» деген сұраққа телефон арқылы жауап ізделінді. Бастапқы 5 күнде Мұқаң алдыңғы қатардан көріне бастады, 10 күннен кейін ол алға шығып, 20 күннен кейін ол қара үзіп бәрінен озып кетті. Жарыс бітуге бір күн қалғанда оның бірінші орын алатынына ешбір күмән болмады. Өкінішке қарай, ең ақырғы күні басқа бір адам бірінші орын алып, Мұқаң екінші орында қалып қойды. Бұл – дәл Бауыржан Момышұлына жасалғандай әділетсіздік еді.
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, танымал академик Асқар Жұмаділдаев: «Мұхтарбай Өтелбаев – қазақтың №1 математигі және ол кісіден көп шәкірт тәрбиелеген ғылым жоқ» деп жазды. Расында, ол 70-тен астам ғылым докторы мен кандидатын дайындады. 200-ден астам ғылыми еңбек жазды. Бұл жұмыстардың ішінде дүние жүзі ғалымдары мойындаған талай ғылыми жетістік бар.
Мұқаңның ғылымдағы, атап айтсақ, математикадағы табысын ескеріп, оған «Қазақ ғылымының батыры» деп атау қисынды болмақ.
Жастар ғылымдағы осы аңыз адам туралы менен көп сұрап жатады. Соның екі-үшеуін жадымда жаңғыртайын.
Мұқаң екі жылға жуық Жамбыл педагогика институтының ректоры болғаны белгілі. Оның «лом жұтып алған бастықтардан» айырмашылығы – қарапайымдылығы, халыққа жақындығы еді.
Бірде институттың бас бухгалтері бір қағазға қол қойдыру үшін ректордың кабинетіне барса, Мұқаң орнында жоқ болып шығады. Хатшыдан ректордың есік алдында тұрған қызметтік машинасына қарай кеткенін біліп сонда барса, Мұқаң машинаның астына түсіп, бір болтты бұрап, жөндеп жатыр екен. Мөлшері ертеректе механизатор болған тәжірибесі еске түссе керек. Сонда бухгалтер: «Мұхтарбай Өтелбаевич, бұл сіз бе? Қолыңыз керек еді» десе, Мұқаң: «А, сен екенсің ғой!» деп, әкелген қағазына машинаның астында жатып қол қойып берген екен...
Алматыда тұратын Мұқаң қайбір жылы жаңа көлігімен таудағы саяжайына бара жатады. Түнде жаңбыр жауып, таңертеңгі суықтан кейін жолға мұз қатып, тайғақ боп қалған көрінеді. Машинаның руліндегі Мұқаң бір шұқырлау жерде тормозды басып қалса, көлігі 180 градусқа бұрылып, қарсы бағытта тұра қалыпты. «Қой, жер тайғақ екен!» деп, ғалым үйіне қарай бағыттап жүріп кетіпті.
Бірде теледидардан қазіргі сенатор, ол кездегі тележурналист Дана Нұржігіттің «Дара жол» бағдарламасын көріп отырдық. Бас кейіпкер – Мұхтарбай. Сонда Мұқаңмен бірге келген жолдастары мен шәкірттері ол туралы түрлі естелік айта бастады. Сонда шәкірті әрі әріптесі, қазіргі академик Рысқұл Ойнарұлы былай деді: «Біз, Мұқаңның оқушылары, әрбір екі жұма сайын бір рет Алматы маңындағы тау жаққа барып, кәуап даярлап, шай ішіп, әңгіме соғып, түрлі ойын ойнаушы едік. Бір күні «аударыспақ» ойналды. Бір жігіт екінші жігіттің арқасына мініп алып, аударыспақ ойнап шауып жүр. Байқасам... Мұхтарбайдың арқасына бір аспиранты мініп алып, емін-еркін ойнақ салып тұр. Әлгі аспиранттың құлағына «тәйт!» деп сыбырласам, ол: «Ағайдың өзі ғой «Ал, мін. Біз жеңеміз!» деген» деп міңгірлейді.
Бірде осы Рысқұл әңгімесінің қаншалықты рас екенін Мұқаңның өзінен сұрадым. Мұқаң сонда: «Ол рас. Сол кезде әлгі аспирант шидей арық еді, қазір әбден семіріп алды. Сондықтан оны бүгінде көтере алмайтын шығармын» деп бір күлдірген еді.
Батыр адам да, ғұлама да аңғал, таза келеді. Біз Мұхтарбайдың болмыс-бітімінен осыны көреміз. Ол Астанадағы 4 бөлмелі пәтеріне баспанасыз 4-5 ғалымды тұрғызып, күндіз-түні есеп шығарып, арасында семинар өткізіп отырғаны да ежелгі ғалымдардың салтына сәйкес келеді. Оның тұтас қасиеті – ғылым даналығы.
Біз академик Мұхтарбай Өтелбаевпен мақтануымыз керек. Өйткені ол ел мақтанышы болуға толық лайықты.
Ақберген Базарбеков,
математика профессоры
Дереккөз: Egemen Qazaqstan
