Расул ЖҰМАЛЫ: Қытайдағы 1,5 млн қазақ – екі ел арасындағы алтын көпір

Қоғамда қазақ-қытай мәселесіне қатысты сөз көп. Ал ресми Астана елде толқу тудырған бұл қатынастардың жай-жапсарын ашық айтудан жалтарады. Мәселенің мәні неде? Жуырда қазақстандық бір топ қоғам белсендісі осы сұраққа жауап іздеп, Қытайға сапарлап қайтқан еді. Біз делегация құрамында болған белгілі саясаттанушы Расул Жұмалыны әңгімеге тартып, қанықты мән-жайды оқырмандар назарына ұсынып отырмыз.

-Расул мырза, өзіңіз жуықта «Фейсбук» желісінде жазғаныңыздай, «Қытайдағы қазақ мәселесіне қанығып қайту үшін» көрші елге сапарлап қайтқан екенсіз: не көрдіңіз, не білдіңіз, бұл сапардың мақсаты не еді?

-Иә, Қытайдағы қазақтың жағдайы әсіресе соңғы бір жарым-екі жылда көпті алаңдатын мәселеге айналды. Жағдайдың ушығып кеткені баршамызға аян. Қытайдағы 1,5 миллион қандасымыз бүгінде діни, ұлттық және тілдік тұрғыдан қысым көріп отыр. Мыңдаған қандастарымыз ешбір соттың шешімінсіз «саяси тәрбиелеу орталықтарында» қамауда отыр.
Осы жағдайдың шешімін табу амалдары ретінде бірқатар шаралар қолға алынып, ресми мекемелер тарапынан бірқатар жұмыстар атқарылды. Ел президенті де осы мәселені көтерді. Қазақстанның Қытайдағы елшілігі де алаңсыз жатқан жоқ. Соған қарамастан, мәселенің шешімі табылды деп айтуға әлі ерте.
Біздің Қытайға жасаған сапарымыз халықтық дипломатияның бір көрінісі еді. Бірден айтып өтейін, біздің ел тарапынан осы сапарға түрткі болған Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы (ДҚҚ) болса, Қытай жағынан Сыртқы істер министрлігі мен Қытайдың Қазақстандағы елшілігі болды. Делегацияның алдына қойған негізгі мақсат – қалыптасқан қиындықты талқылау және оның өркениетті шешу жолдарын қарастыру еді.
Бұл – негізінен өте нәзік мәселе. Қысым көріп отырған адамдар – бір жағынан, Қытайдың азаматтары, ал екінші жағынан – өзіміздің қандастарымыз. Сондықтан орын алып отырған жағдай қазақ халқы, қазақ мемлекеті үшін өте ауыр тақырып. Жағдай өзгермесе, арты Қытайға деген кері көзқарастың, теріс пікірдің қалыптасуына және екі елдің ынтымақтастығына кедергі болатынын екі тарап та түсініп отыр. Делегация құрамында ДҚҚ-ның басшылығы, осы мәселені көтеріп жүрген қоғамдық бірлестіктердің жетекшілері мен баспасөз өкілдері болды. Делегациямызда 15 адам болып, сапарымыз Қытайдың төрт қаласын қамтыды – Пекин, Ухан, Үрімші және Құлжа.

-Қытайдағы қазаққа тозақтың тауқыметіндей көрініп жүрген «саяси тәрбиелеу орталықтары» туралы не біле алдыңыздар? Онда қанша қазақ қамалғаны туралы дерек бар ма екен?

- Саяси лагерьлерге қатысты ақпарат алу туралы сұрауымызды Қытайға бармастан бұрын елшілік арқылы бірнеше рет жолдағанбыз. Сапардың алдында Қытайдың бас консулымен өткен кездесу барысында да осы мәселені көтердік: саяси лагерьлерді өз көзімізбен көрсек деген өтініш жасадық. Себебі нақты ақпараттың жоқтығы – қауесеттің таралуына бірден-бір себепші. Бірақ, өкінішке қарай, бұл өтінішіміз орындалмады. Сондықтан менің меңзеп отырғаным – осы істе біздің депутаттарымыз белсенділік танытса екен деймін.
Пекинде Қытайдың ұлттар бойынша министрімен кездестік. Бұл біздің халықтар ассамблеясының баламасы, ұлттар мәселесімен айналысатын бірден-бір мекеме. Біздің ассамблея осы іске білек түріп араласса, бұл да бір құптарлық іс болар еді.

-Сонымен, сапар барысында не шешілді?

-Әрине, барлық мәселені шешіп тастадық деп айта алмаймын. Алайда ісіміз мәнсіз, пайдасыз болды дегенмен де келіспеймін. Біздің кездесулер өте жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Пекинде сыртқы істер министрінің орынбасарымен, ұлттар мәселесі министрімен, әлеуметтік діни істер бойынша министрлігінің департамент басшылығымен кездестік. Үрімшіде өлке басшысының екі орынбасарымен кездесу ұйымдастырылды. Шыңжаңда әкімнің екі орынбасарымен кездестік. Өзекті мәселелерді ашық талқылауға салдық. Алдағы айда Шыңжаңның үлкен делегациясы дәл осы мәселе бойынша Астанаға келеді. Біздің құзырлы мекемелермен келіссөздер жүргізіп, ортақ шешім жолдарын қарастырады.
Тағы бір қуантарлық жағдай – осы сапар қорытындысы бойынша Қытай тарапы «саяси лагерьде отырған азаматтарды тағы бір тексеріп шығамыз, заң бұзушылыққа қатысы болмаған адамдарды дереу босатамыз» деп уәде етті. Баршаға белгілі, шынайы ақпараттың жоқтығы қауесет сөздің таралуына әкеледі. Сондықтан телеарналармен ақпарат алмасу мәселесі шешімін тапты. Бұл да бір нәтиже.

-Қытай тарапы сіздердің қойған сұрақтарыңызға не жауап, қандай уәж келтірді?

- Негізгі қарама-қайшылық мынандай: Қытай тарапының айтып отырғаны – қазір Шыңжаңда тұрақтылық мәселесі өте күрделі, алаңдаушылық туғызып отыр. Сондықтан біз осы мәселеге соңғы жылдары ден қойып, экстремизм мен терроризмнің алдын алу, сырттан қаржыландыру көздерін анықтау жұмыстарын жүргізіп отырмыз деді.
Тағы бір айтқан уәждері – Қытай басшылығы бірнеше жыл бұрын «Бір жол – бір белдеу» атты Қытай мен Еуропаны қосатын үлкен жобаны бастады. Оған орасан қаражат бөлінді. Бұл жобаның іске асуына Шыңжаң өлкесінің маңызы өте үлкен. Сондықтан «қауіпсіздік пен тұрақтылық тұрғысынан тиісті жағдай жасау үшін осындай әрекеттерге бардық. Бірақ соның арасында асыра сілтеушілік болған шығар. Кейбір жергілікті атқамінерлер науқаншылдыққа берілген болар» деп ақталуға тырысты.
Әрине, 1,5 миллион қазақ Қытай азаматтары болғандықтан, сол елдің заңдарына бағынулары тиіс. Бірақ бұл науқаншылдық бүкіл қазаққа төнбеуі керек қой. Рас, заң бұзған болса, қауіп-қатер туғызған болса, әрине, оны заң жолымен тексеруі тиіс. Жазықтыларды жауапқа тартсын. Ал қарапайым диқан мен малшының заңбұзушылыққа еш қатысы болмаса, ол адам науқаншылдықтың құрбаны болмасын дедік.
Қытайдың Ата заңында бірде-бір ұлт кемсітілмеу керек деп жазылған. Бірақ осы теңдіктің бұзылып отырғанын алға тарттық. Бұл халықаралық заңнамаларға да қайшы екенін жеткіздік. Өз кезегінде Қытай тарапы асыра сілтеушіліктер кетсе, оны түзетеміз деп нандырды.

-Екі ел арасындағы саясатқа жылу кірер түрі бар ма?

-Сапар барысында жағымды ақпаратты да естідік. Құрбан айт мейрамы қарсаңында жергілікті партия басшылары қазақтың ақсақалдарына барып сәлемдесіп, хал-жағдайларын біліп кеткен екен. Осыдан 10–15 жыл бұрын ұлтаралық қатынастарды жақсарту аясында осындай дәстүрлер болыпты. Оның қайтадан жандануы – жақсылықтың нышаны деп білем.
Тағы бір естігеніміз – Қытайдағы ұлттық немесе діни нақыштағы ескерткіштердің қиратылғаны. Соның арасында корей соғысына қатысы бар Башпай деген қазақтың зиратының қиратылғаны болды. Қытай тарапы асыра сілтеушіліктерін мойындап, жаңағы зиратты қалпына келтіріпті. Жағдай шешімін таппай, ушыға беретін болса, бұл екі ел арасындағы көршілестік сенімділікке зиянын тигізетінін қытайлықтар жақсы түсініп отыр.
Бір ғана мысал: Қорғас шекара бекетінде жағдай ушықпастан бұрын күніне 5-6 мың адам өтіп тұрған екен. Қазір сол көрсеткіш он есеге кеміген.
Әрине, қазақтың мәселесі бір кездесу, бір іссапардың нәтижесімен шешіліп кетпейді. Қытай үлкен империя, оның үстіне коммунистік ел. Менің жеке байқағаным – бұл жағдай әлі де инерциямен келе жатыр. Шыңжаңның қазіргі басшысы, Қытайдың өзінің саяси иерархиясы бойынша, Қытай саяси бюросының жиырмалығына кіретін салмақты тұлғалардың бірі екен. Сондықтан оның жүргізіп отырған жұмысы орталық биліктің ұстанымы болуы да ықтимал.

-Сіз барған делегация құрамында «Жебеу» деген қоғамдық ұйымның өкілдері болды ма, ел арасында осы ұйымның жұмысына күдік келтіретіндер бар: «Бұл ұйымды Қытай жағы қаржыландырады екен», «Түбі Қытайдың мүддесін көздейді екен», «Сайрагүлдің сотында бұл қордан қолдау болмады» дегендей, т.т. қаңқу сөздер ел ішінде өріп жүр. Сіз Қытай сапары барысында осы тұрғыда не біле алдыңыз?

-Қытай көршілес мемлекет болған соң, әртүрлі ара қатынас мәселелері туындайды. Сол мәселелер өркениетті түрде шешіліп тұруы тиіс. Егер осы іспен тек қана ресми орындар айналысса, ол жеткіліксіз болуы мүмкін. Халықтық дипломатия мәселесінде монополия болмау керек. Тек қана мына мекеме айналысады, ал анау ұйымға сенім жоқ деген ұстаным – қате. Әлеуметтік желіде осы сапар бойынша постымды жариялағанда, көпшілік қолдап шықты. Алайда бұл тірліктің еш пайдасы жоқ деген теріс пікірлер де аз болған жоқ. Мен онымен, әрине, келісе алмаймын. Бұндай жағдайда шешім табуға септігін тигізетін барлық мүмкіндіктерді пайдалану керек.
Рас, сіз айтқан «Жебеу» ұйымына қатысты сыни сөздерді мен де естігем. Осы сапарымызда «Жебеу» ұйымының төрағасы Омарәлі Әділбек болды. Одан бөлек «Отандас ел» ұйымының жетекшілері болды. Омарәлі Әділбектің делегация арасында болғаны, оның қазаққа қатысты мәселелерді батыл көтергені менің көңілімнен шықты. Ортақ істе бір-бірімізді қаралап, сенімсіздік таныту – дұрыс қағидат емес. Қатарымыз неғұрлым көп болса, нәтиже де оң болады.
Осы сұрақтың екінші жағы – Қазақстандағы Қытай елшілігінің бірлі-жарым осындай қоғамдық ұйымдармен ғана жұмыс жасайтындығында. Қазақстанмен ықпалдасам десеңіз, өз пікірлеріңізді жеткізем десеңіз, «Жебеу» ғана емес, басқа да қоғамдық бірлестіктермен жұмыс жасау керек деген пікірімізді де жеткіздік.

-Жалпы, ел ішінде «Қытай агрессиялық саясат ұстанатын ел емес» деген сөз де бар ғой: бұл төңіректе қандай ой түйіп қайттыңыз?

- Мен бұл пікірмен толық келісемін. Жалпы 80-жылдардың басындағы реформалардан бері Қытайдың басымдық беріп отырған бағыты – экономикалық өрлеу. Әскери-саяси тетіктерді пайдалану арқылы қысым жасау саясатынан айныған. Қытай өздерін бейбітсүйгіш, көршілес мемлекеттермен ынтымақтастықты көздейтін мемлекет ретінде көрсеткісі келеді. Қытаймен ынтымақтастық жасасаң, өрлейсің деген қағиданы ұстанған. Соңғы 30 жылда Қытай ешбір мемлекетпен ашық тайталасқа түспеген. Қытайдың бүгінгі басшысы Си Цзиньпиннің: «Қытай, әрине, әлемдегі шешуші рольге ие болатын мемлекет болуға ұмтылады, бірақ оны біз орта ғасырдағыдай әскери күш қолдану арқылы емес, экономикалық тұрғыдан іске асырамыз», – деген сөзі бар. Сондықтан болашақты кім біледі, ал дәл қазір, жақындағы он жылдықта Қытайдың бұл ұстанымы өзгере қоймайды. Қытай өзіне керегін Қазақстаннан экономикалық ынтымақтастық жолымен ашық алып отыр.
Әрине, кез келген мемлекет өзінің ұлттық мүдделерін бірінші орынға қояды: Қытай да, Ресей де, Америка да солай. Сондықтан мәселе – өзімізде, осындай үрдістерге қандай жауап беретінімізде.
Тағы бір көтерген мәселеміз – қазақ-қытай байланысындағы ақпараттық кемшіліктер болды. Бұл әсіресе Қытайдың жүргізіп отырған экономикалық жобаларына қатысты толыққанды ақпараттың болмауы қазақ қоғамында күдік туғызуда. Мәселен, жерді жалға алуға қатысты немесе қытайлық кәсіпорындардың Қазақстанға келуі жайлы толық ақпарат жоқ. Осы мәселеге тиісті назар аударсаңыздар, дұрыс болады деген пікірімізді жеткіздік. Бұл біздің өкіметке де айтылатын уәж. Осының салдарынан халық үрейленіп, сенімсіздік танытып отыр.
Қытайлықтарға айтқан тағы бір ұсынысымыз тілге қатысты болды. Қазіргі демографиялық өзгерістерді ескере отырып, Қазақстанда жұмыс жасайтын қытайлық кәсіпорындар жұмыскерлер қабылдағанда, қазақ тіліне назар бөліп, Қытайдағы қытай тілін білетін және осындағы қазақтарды көбірек жұмысқа тартуларын сұрадық. Олар болса, ойымыздың бір екенін алға тартып, бізде жұмыс жасап жатқан ірі компанияларға ондай нұсқаудың жіберілгенін айтты.

-Ал «Қытайдағы қазақ мәселесіне» қатысты елдің Сыртқы істер министрлігі, жалпы қазақ билігі атқарып жатқан іс-шараларға көңіліңіз тола ма? Шаруасының несі олқы, несі кем?

-Адамдарға қиындық туғызып отырған кемшіліктер өзімізде де аз емес. Ол қағазбасшылыққа салынып, азаматтық алу барысындағы бюрократия. Қазақ көшінің тоқтап қалғандығы да содан. Алдымен біреуге кінә тақпай, өзіміздің қолда тұрған мәселелерді шешіп алу керек. Біздің билік оралмандардың әлеуетін пайдалана алмай отыр. Қытайдағы 1,5 млн қазақ – екі ел арасындағы алтын көпір.

-Қытайдағы қазақты ата жұртқа көшіріп алудың бүгінгі кедергісі мен келешек мүмкіндіктері туралы не айтар едіңіз?

- Кедергі үш жақтан болып отыр. Бірінші кедергі – Қытайдың асыра сілтеушілігі, қауіпсіздік мәселесін науқаншылыққа айналдырып жібергендігі. Екінші кедергі – біздің ресми органдардың, оның ішінде көші-қонға қатысты мекемелер мен әлеуметтік қамсыздандыру министрлігінің қағазбастылықпен айналысып кеткендігі. 27 жыл ішінде осы мәселелерді бір қалыпқа келтіруге болар еді.
Қазақ көшін қайта жандандыру – бірінші кезекте ресми мекемелердің әрекеттеріне байланысты. Мысалы, Қытайда «қазақ орталығы» ашылса, елге оралам деген кез келген қазақ сол жерге барып, құжаттарын тапсырса, сол жұмыстарды Қытайдың өзінде отырып жүйелі түрде шешетін болса, адамдарға жеңілдік болар еді. Кезінде Германия, Израиль дәл осындай жұмыс атқарған.
Үшінші кедергі – Қытайдағы қазақ қауымының өзінен туындап отыр. Себебі «ықтияр хат» деген Қытай азаматтығын сақтай отырып, екі ортада визасыз жүрулеріне мүмкіндік береді. Бірақ ол азаматтық емес. Осы «ықтияр хатпен» жүрген азаматтар әлі де қайда қалатынын шеше алмай, екі ойлы болып жүр.
Оның үстіне Шыңжаңдағы әлеуметтік жағдай әжептеуір түзелген. Мысалы, сол жердегі орташа жалақы – айына 1500 АҚШ доллары. Зейнетақы орта есеппен 800–1000 доллар көлемінде. Көп қазақ елге ораламыз ба, әлде Қытайда қаламыз ба деп, түпкілікті шешім қабылдай алмай отыр. Дегенмен, соңғы жылғы жағдай ушыққан соң, Қытайдағы 1,5 млн қазақтың жартысына жуығы Қазақстанға көшуге бел буған. Себебі қытайландыру саясатының жылдан-жылға күшейіп келе жатқанын ел сезініп отыр. Сол өлкедегі қазақ мектептері соңғы 5–10 жылда тек қазақ тілі мен қазақ әдебиетін ғана ана тілінде оқытады. Басқа пәндер қытай тілінде оқытылады. Егер жағдай өзгермесе, 10–15 жылдан кейін елге қайтатын ешкім болмай қала ма деген күдік бар.

-Расул мырза, енді мұндағы қазақтың әңгімесіне ойысайық: Нұрсұлтан көкеңіз ел ішін аралауды бастады. Бұл оның жиын-терін кезіндегі кезекті және жоспарлы сапарлары ма, жоқ әлде жаңа саяси кампания алдындағы «ПиАр» үгіт-насихатының пошымы ма? Сіз қалай ойлайсыз?

- Кесіп айту қиын. Жалпы, саяси басшының, президент болсын, премьер болсын, жасаған сапарлары мен іс-әрекеттері – айналып келгенде, ұпай жинауды көздейтін үгіт-насихат науқаны. Сайлау науқаны бір жылдан кейін немесе төрт жылдан кейін бола ма – әйтеуір ұпай жинаудың реті. Сондықтан бұл жоспарланған ағымдағы жұмыс болуы мүмкін.
Екінші жағынан – бізде парламенттік және президенттік сайлаулар ешқашан межеленген уақытында өтпегенін назарға алсақ, сайлау алды әрекеттері болуы да әбден ықтимал. Қазақстанда қалыптасқан саяси дәстүр соған келіп тіреледі: ойына келсе, сайлауды өткізе салады.

-Жалпы, жекелеген сарапшылардың пікіріне қарағанда, Нұрсұлтан Назарбаев биліктің астыртын транзитін бастап кеткен сияқты. Сіз бұл тұрғыда нені аңғарып, қандай бағамдау жасап жүрсіз?

- Сайлау мәселесіне келсек, 2018 жылы әлеуметтік, экономикалық ішкі жағдайды таразылайтын болсақ, кезектен тыс сайлау өткізуге бағытталған тиісті алғы шарттар көріп отырғаным жоқ. Ерте ме, кеш пе, өзімізді демократиялық мемлекетпіз деп есептесек, осындай саяси науқандар Конституцияда белгіленген мерзімде өтуі керек деп санаймын. Бұл мемлекеттің тұрақты дамуының маңызды алғы шарттарының бірі. Қайта-қайта заңды айналып өтіп, кезектен тыс сайлаулар өткізе берсек, онда не тұрақтылық болады?! Тіпті соғыс кезінде Ұлыбритания мен АҚШ-та сайлаулар межеленген уақытында өтіп тұрды.
Бізде толыққанды сайлау өтеді деп айту қиын. Билік өзінің құзыретін пайдаланып, әртүрлі амалдарға баратыны белгілі. Өйткені ашық бәсекелестік ешқашан болған емес. Балама күштердің сайлау науқандарына қатыса алмайтыны белгілі. Біздің сайлаулардың аты бар, ал заты жоқ. Таңдаусыз сайлауды өткізгеннен гөрі, өткізбеген дұрыс шығар.
Иә, билік транзиті бойынша уақыт өткен сайын түрлі жорамалдар айтылып жүр. Менің өзімнің ұстанған позициям – бізде екінші, үшінші дәрежелі мансап иелері ауысуы мүмкін. Оны көріп те жүрміз. Ал президенттің өзіне келетін болсақ, меніңше, оның билікті өткізіп беретін жоспары жоқ. Он жыл немесе жиырма жыл бола ма – президенттің өзі де талай рет айтқан, «денсаулығым мүмкіндік берсе, халқым сенім білдіретін болса, мен отыра берем» деген...
Ал айтылып жүрген болжам сөздер – әйтеуір бір интриганы тудыру үшін жасалып жатқан әрекеттер деп білемін. Менің ойымша, президент өзінің бүгінгі құзыретін басқа біреуге тапсыруға бара қоймайды. Соңғы заң өзгерістеріне көз салсақ, тіпті президенттіктен кеткен кезде барлық құзырет Қауіпсіздік кеңесінің құзырында қала береді. Сондықтан президенттің денсаулығы сыр бермесе, алдағы сайлауларға түсетініне күмән келтірмеймін.

-Ал бүгін-ертең кезекті электоралды саяси науқан басталып кетер болса, оған Қазақстанның азаматтық қоғамы даяр деп ойлайсыз ба?

-Не десек те, азаматтық қоғам жылдан-жылға өзгеріп келе жатыр. Адамдардың көзі ашылып келеді деп айтуға толық негіз бар. Мысалы, жер мәселесі, «Сайрагүл ісі» – соның белгісі. Бірақ бұл үрдіс тым баяу екенін мойындамауға тағы болмайды. Биліктің өзі де азаматтық қоғамның тоқырауға ұшырағанына себепкер. Оппозиция жойылды, тәуелсіз БАҚ жабылды, халықтың көңілін жеңіл-желпі нәрселерге аударуды үйренді. Дегенмен жауапкершілік қоғамның өзінің мойынында. Бұл тек қана оппозиция мен зиялы қауым өкілдерінің жауапкершілігі ғана емес. Олар мүмкіндігінше бір адамдай айтты да, жазды да, бастарын қатеге де тікті.
Қалай болғанда да, жаңа сайлау бола қалған жағдайда, оған қоғам дайын емес. Әлі де саяси-әлеуметтік топ ретінде саяси шешім қабылдауға үлесіміз бар деген азаматтар жоқтың қасы. Соған қарамастан, қоғамымыз оянып келе жатыр деп айта алам. Қоғамның өзі әрекет жасамаса, бізге сырттан келіп, демократияны ешкім орнатып бермейді. Соны түсінуіміз керек. Арменияны қараңыз. Бір-екі айдың ішінде ешқандай қантөгіссіз қаншама өзгерістер жүзеге асырылды. Халықтың өзі саяси сауаттылық пен табандылық танытатын болса, осындай оң нәтижелерге қол жеткізуге болады. Оған мысал көп.
Халықтың белсенділік танытпауы, саяси үрдістерге бейжай қарауы қоғамға кері әсерін тигізуде. Саяси вакуум бар жерде, жағдай мүлде басқа жаққа бұрылып кетуі әбден мүмкін. Осыны әрбір қазақ, Қазақстанның әрбір азаматы түсінуі керек. Соны түсінгеннің өзі де жаман емес.
Қазақстан – балаларымызға, немерелерімізге қалдырып кететін мирасымыз. Оның қаншалықты қазақи, қаншалықты біздің құндылықтарымызға сәйкес болатыны – бүгінгі ұрпақтың болашақ алдындағы жауапкершілігі. Жемқорлыққа, қарызға батқан, ұлттық болмысын жоғалтқан мемлекет қалдырамыз ба, әлде осы мәселелерді реттеп, ауызбіршілігі бар, демократиялық құндылықтар негізіндегі, экономикалық өрлеуі бар зайырлы мемлекет қалдырамыз ба деген мәселе.

-Мәселен, сайлау туралы заңдарға енгізілген соңғы өзгерістерден кейін, кезекті сайлау кампанияларында саяси партиялар басты рөл атқаратын болды. Ал азаматтық қоғам арқа сүйейтін ЖСДП-дан басқа ондай саяси ұйым жоқтың қасы. Осы жағдайда сіз бір құрылтайшысы болып табылатын «Жаңа Қазақстан форумы» өз жұмысын қалай ұйымдастыруы мүмкін? Кімге және қандай саяси инструменттердің көмегіне арқа сүйей алады?

- Жоғарыда айтып өткенімдей, біздің елде бәсекелесті сайлаулар өтті деп айта алмаймыз. Әрине, балама партиялар мен үміткерлер болды. Бірақ олардың шын мәнінде қаншалықты тәуелсіз болғанын айтып жатудың өзі артық. Дәл қазір сайлау өте қалатын болса, бұл сайлау да осыған дейін болған сайлаулардан өзгеше бола қоймас. Біздегі тіркелген партиялардың үлесі елді толық қамтымайды. Қазақстан азаматтарының 90 пайызы ешбір партияда тіркелмеген. Бұл – біздің Конституцияда жазылғандай, барлық азаматтар заң алдында тең деген қағидаға мүлде қайшы. Жоғарғы билікке тек қана партия өкілдері, мемлекеттік қызметте істеген адамдар ғана сайланатын болса, онда партияға мүше емес халықтың мүддесін кім қорғайды?! Осылайша бір жекелеген топқа ерекше құзырет беріп тұрмыз. Басқалары екінші дәрежелі адам болғаны ма?! Осы жерде де үлкен қарама-қайшылық бар.
Тағы бір мәселе – саяси партияларды тіркеу процесі. Бұл толықтай биліктің құзырында. Партияны тіркеу үшін көптеген талаптар орындалуы керек. Оның бәрі биліктен тәуелсіз партиялардың тіркелуіне жол бермейтін әрекеттер деп есептеуге әбден болады. Мысалы, Еуропа мен Америкада біздегідей қисынға сыймайтын кедергілер жоқ. Тіпті 20–30 адам бас қосып, партияларын тіркей алады. Өкінішке қарай, бізде дәл бүгін тәуелсіз партия бар деп айта алмаймын.
Біздегі жағдай өте алдамшы. Биліктің жағдайды бақылауда ұстап отыруы өзіне ыңғайлы болып көрінуі мүмкін. Ешқандай бәсекелесі жоқ, өзі ғана отырған тап-таза саяси алаң. Қателігін айтып отыратын балама саяси партиялар болмағандықтан, биліктің сапасы мен қабілеті уақыт өткен сайын төмендейтіні айдан анық. Оны қазіргі министр мен депутаттардың деңгейінен байқап та отырмыз: өздерімен-өзі «бәсекелес» болып жүр. Осылайша билік өзіне-өзі қастандық жасауда. Егер оппозиция болатын болса, биліктің өзі қайта жаңғыруға мүмкіндік алар еді. Бізде бүгінгі саяси монополия сақтала беретін болса, бұл жағдай билік транзиті кезінде елдегі тұрақтылықтың сақталуына кері әсер ететіні анық.
-Сұхбатыңызға рахмет!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,