Әбу Насыр әл-Фараби өзі өмір сүрген ғасырға дейінгі және өз тұсындағы ғылымдардың барлық саласына қалам тартқан. Оның философия, логика, математика, физика, педагогика, психология, химия, филология және басқа да ғылымдарға қатысты жазба мұрасы жайлы жаһан ғалымдары оқтын-оқтын сөз етіп қояды. Әйтсе де Отырар перзентінің музыка жайлы мұрасы көп зерттеле қойған жоқ. Бұл ретте араб елдері мен Еуропа жұрттары, әсіресе Франция ғалымдарының едәуір еңбек сіңіргенін айтқан жөн.
2006 жылы бір топ Қазақстан зиялыларымен бірге Шам елінде және 2007 жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Сирия сапары кезінде делегация құрамында болдым. Уақыт тауып Дамаскінің кітап дүкендерін аралау барысында Әбу Насыр әл-Фарабидің бірнеше еңбектерін, әсіресе оның атақты «Китаб мусик әл-кабир» – «Музыка жайлы үлкен кітабын» таптым. Ол Каирде жарық көрген екен, тек жылы көрсетілмепті. Көлемі – 1208 бет. Онда шығарма авторы туралы «Әл-файласуф Әби Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан әл-Фараби. Һижраның 339 жылы қайтыс болған» деп көрсетілумен қатар шархын (түсіндірмесін) жазған Аттас Абд әл-Малик Хашба, редакциясын қараған (мұраджаа) әрі шығарушы (тусдир) доктор Махмұд Ахмад әл-Хифни» деп жазылыпты.
«Музыка жайлы үлкен кітап» Тегеранда да шықты. Ал енді көлемді бұл дүниені Еуропада латын тіліне 1840 жылы Дж.
Г.Людвиг Козегартен (1792-1862), италиян тіліне Испания музыкатанушысы Сориано Ф.Ин (1787-1851), француз тіліне музыкатанушы Р.Н. Ланд (1834-1897) пен француздың тағы бір араб музыкасын зерттеуші ғалымы барон Р.д’ Ерланже (1872-1932) өз тіліне аударып жариялады.
Ал зерттегендерден 1844 ж. тағы да Дж.Г.Людвиг Козегартен, 1883 ж.
Р.Н.Ланд, 1934 жылдары ағылшын музыка зерттеушісі Н.Дж. Фармер (1882-?), Әбу Насыр әл-Фарабидің музыкалық мұрасы бойынша 1930-1931 жылдары докторлық диссертация қорғаған неміс докторы
Е.А.Бейхердт (ХХ ғ.), Аустриялық музыкатанушы Р.Г.Кизеветтер (1773-1850), Бельгия музыкатанушысы, тарихшы, педагог, сазгер Ф.Ж.Феди (1784-1871), Отырар ойшылының өмірі мен шығармашылығына арналған библиографиялық анықтамалық құрастырған АҚШ-тың Питсбург университетінің неміс ғалымы Н.Решер
(1928 ж.т.), Италия арабтанушысы П.Триподоны (ХІХ ғ. екінші, ХХ ғасырдың бірінші жартысы) атау керек.
ҚазҰУ-дің ұстазы, философия ғылымдарының кандидаты шығыстанушы К.Тәжікова 1992 жылы Әбу Насырдың осы дүниесін «Трактаты о музыке и поэзии». («Ғылым», Алматы 1992, 452 бет), 2009 жылы БжҒ министрлігі философия және саясаттану институтының академик Ә.Нысанбаев бастаған Ғ.Құрманғалиева, Ж.Сандыбаев секілді ғалымдары оның «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жайында», «Теология», «Ғылымдардың жіктелуі туралы сөз», «Музыка туралы үлкен кітап» сияқты трактаттарының (Әбу Насыр әл-Фараби. Таңдамалы трактаттар. «Арыс» баспасы, 2009, 648 бет) басын қосып жинақ етіп шығарды. Бұл дүниелердің кейбірі бұрындары да орыс, қазақ тілдерінде қысқартулармен жарық көрген.
Ғұламаның туғанына 1150 жыл толуына орай Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ғалымдар М.Б.Әліпбаева (Әбу Насыр әл-Фарабидің музыка ілімі, Алматы, 2015, 172 бет), Ж.Алтаев, Ә.Құранбек, М.Асқар, П.Сүлейменов, Ш.Әлиев, С. Қайратұлы (Фарабитану. Оқу құралы. Алматы 2019, 139 бет), С.Даукеева (Философия музыки Абу Насра Мухаммеда аль-Фараби. Алматы: Фонд Сорос Казахстан, 2002, 352 бет) Отырар кемеңгерінің музыкалық еңбектері жайлы зерттеулерін оқушыларға ұсынды.
1973 жылы ЮНЕСКО-ның «Курьер ЮНЕСКО» журналы да (31-34 беттер) Әбу Насырдың аталмыш дүниесінен қысқаша аударма жариялады.
Әбу Насыр әл-Фарабидің мұрасын зерттеуге А. Көбесов пен И.О. Мұхамммед және Б.Я. Ошерович, О.Матякубов (Фараби об основах музыки Востока. Т.1986) те айтулы үлес қосты.
Әбу Насыр әл-Фарабидің «Музыканың үлкен кітабындағы» «Шығарушыдан» (тусдир) атты мақаласында доктор Махмұд Ахмед әл-Хифни Отырар перзентінің өмірбаянын қысқаша баяндаған. Ол Әбу Насырды Фарабта туды дегенімен, қазақ елінің ол шаһарын Хорасанда деп әбес көрсетіпті.
Әбу Насыр әл-Фараби терең ойлы ғалым, үлкен парасат иесі еді. Х ғасырда Еуропа әлі ұйқыда жатқанда көне грек ғалымдарының шығармаларын араб тіліне аударып, оған шархтар және музыканың теориясын жазуы, оны математикамен байланыстыруы шынында да ғажап құбылыс. Әбу Насырдың музыка жайлы аталған еңбегін әлем ғалымдары әлі де түгел әрі терең зерттей алған жоқ. Ол бір жағынан оңай да шаруа емес. Ол үшін араб тілін білу аз. Музыканы, оның тарихын, терминдерін жақсы білу ләзім. Әбу Насырда ол жеткілікті еді. Әйтпесе мұндай аса күрделі дүние жазу оңай шаруа еместігі өзінен өзі түсінікті болса керек.
Әбу Насыр ең әуелі «Музыканың үлкен кітабын» жазуға не себеп болғанын айтқан. Оған түрткі болған деп уәзір Әбу Жағфар Мұхаммед бин әл-Кархиді атаған.
Әбу Жағфар әл-Кархи (Мұхаммед бин әл-Қасым бин Мұхаммед бин әл-Фадл (934-940) жылдары билік еткен аббастық халифа Ар-Ради Биллаһтың уәзірі еді. Әбу Насыр әл-Фараби Мысырда болғанында уәзір Отырар ойшылынан музыка ғылымы жайлы еңбек жазуды өтінген. Әбу Жағфар Әбу Насыр Дамаскіде 950 жылы қайтыс болған соң, 954 жылы дүниеден өткен.
Соған қарағанда Әбу Насыр әл-Фараби «Музыканың үлкен кітабын» Мысырда (Каирде) Х ғасырдың 30-жылдары жазған немесе аталған жылдары Каирде бастап Шамда (Сирияда) яки Бағдадта бітірген деуге болады.
Әбу Жағфар әл-Кархи туралы мәліметті арабтың филолог, тарихшы Салах ад-дин Халил бин Айбек ас-Сафадидің (1297-1363) «әл-Уафи би-л уафайат» (Бейрут 2010, 4 том, 27 бет) атты еңбегінен таптық. Ас-Сафади аталмыш уәзірді «жомарт, құрметті кісі болған еді» деп жазыпты.
Әбу Насыр уәзір Жағфар әл-Кархи жайлы былай дейді: «Сен байырғыларға тиісті музыка өнерімен танысуды қалайтының жайында маған айтқан едің. Оны оқыған адамға жеңіл болуы үшін түсіндіріп, айшықтап саған (арнап) кітап жазуымды сұрадың. Мен байырғы осы өнер туралы біздерге жеткен және біздің алдымыздағылардың жазған кітаптарымен танысып болғанымша сенің өтінішіңді кідірттім.
Мен онда сенің сұранысыңды қанағаттандыратын және бұрын зерттеліп қойған нәрсе туралы қайта кітап жазуымның қажеті болмайтын шығар деп ойладым. Егер бұрын жазылған еңбектер өнердің барлық мәселелерін кемел түрде қамтыса, онда адамның бір кітап жазып, өзінен бұрын белгілі, анықталған нәрселерді өзіне жатыстыруы артық яки болмаса көргенсіздік немесе ақымақтық болмақ. Тек бірінші [автордың] шығармасында қолданылған сөздер немесе басқа да нәрселер түсініксіз болған жағдайда екінші адам бірінші [автордың] айтқан және көрсеткен жолымен жүріп, оларды түсіндіреді әрі жеңілдетеді. Сондықтан өнерді кемеліне жеткізу еңбегі бірінші адамға тиесілі, ал екінші адамның артықшылығы анағұрлым қиын, түсініксіз нәрселерді түсіндіргені мен жеңілдеткені үшін ғана. [Алайда мен ертедегілердің еңбектерін көріп], олардың барлығында [музыка] өнерінің толықтай зерттелмегенін білдім. Онда айтылған көптеген теориялық ғылымдарға үйлесімді баяндау мен айқындықтың жетіспеуі байқалды.
Бұл өнердің ертедегі теоретиктері – олардың шеберлігін, ғылым оқуға деген құштарлығын, оны басқа нығметтерден жоғары құрметтеулері мен ақылдарының парасаттылығын ескере тұра, олар бұл өнердің кемелдігіне жете алмады деген ойдан аулақ(пын). Ғылым ұзақ жылдар бойы [ұрпақтан-ұрпаққа] үздіксіз беріліп және кейінгілердің өздерінен алдыңғылардың жасағандарына ой жүгіртулері арқасында артып келген. Ертедегілердің осы өнер жайындағы кемеліне жеткен кітаптары жоғалып немесе араб тіліне толықтай аударылмаған болуы мүмкін. Осыған сәйкес мен сенің талабыңды орындауды қажет деп таптым», дейді Әбу Насыр әл-Фараби.
Әбу Насыр әл-Фараби «Музыканың үлкен кітабын» уәзір Ахмед әл-Кархидің өтініші бойынша жазғанын ортағасырлық Ибн Әби Усайбиға (1203-1270) да растайды. Ол атақты «Уйуну-л анба фи табақат әл-атибба» – «Дәрігер топтары жайлы жаңалықтардың қайнар көзі» атты еңбегінің «Шамнан шыққан дәрігер» тарауында Отырардың асыл перзенті «Музыканың үлкен кітабын» уәзір Әбу-л Жағфар Мұхаммед бин әл-Қасым әл-Кархи үшін құрастырған, яғни жазған», дейді.
Әбу Насыр ежелгі грек ғалымдары Аристотель, Птолемей, Евклид секілді даналардың шығармаларына түсіндірме жазумен аты шыққаны белгілі.
Отырар ойшылы «Музыканың үлкен кітабында» да осындай көне грек кемеңгерлерінің музыкаға қатысты еңбектеріне де көп көңіл бөлген. Оны Әбу Насырдың өзі де растайды. Олардың кейбіреулерінің атын атаса, ал бағзыларын байырғылар, ертедегілер деумен шектелген. Мысалы, ол [Евклидтің] «Бастаулар жайлы кітап» атты трактатына сілтеме жасаған. Сондай-ақ ежелгі римдік Клавдий Галенді (Джалинус) де екі жерде атаған. Ал Аристотельдің «Екінші Аналитикасына» 6 рет тоқталған, ойшыл Зенонды да естен шығармаған.
«Музыканың үлкен кітабын» қарай отырып Әбу Насырдың математик Птолемейдің, Феллистидің де еңбектеріне сүйенгенін байқаймыз.
Сонымен «Музыканың үлкен кітабына» қайта оралайық.
Әбу Насыр әл-Фараби әрі қарай аталмыш кітабының екі бөлімін түсіндіруге кіріседі. Қандай да бір теориялық өнер болмасын адам баласының кемелдікке үш жағдайда жете алатынын айта келе ол:
– «біріншісі – оның негізін толық білу;
– екіншісі – сол өнерде бар заттар негіздерінен қажетті түрде шығатын нәрселерді;
– үшіншісі – басқа теоретиктердің пікірін байқау, айтылған сөздің дұрысын табу және олардың арасында қателескендердің қатесін дұрыстай білу қабілеттілігі» – дейді де «Музыканың үлкен кітабының» неге екі кітап екендігіне тоқталады:
Отырарлық кемеңгер жоғарыда байқағанымыздай өз шығармасында бірнеше өнер иелерінің атын атаған. Оларға да назар салайық:
Исхақ бин Ибраһим әл-Маусули (Исхақ ан-Надим Әбу Мұхаммед бин Ибраһим бин Маймун әл-Маусули – 767-849. Ол халифа Һарун ар-Рашидтің (986-809 ж. халифа болған) атақты әншісі, Андалусиялық сазгер, әнші Зирияб әл-Муғаннидің (845-?) ұстазы еді. Исхақ әл-Маусули Әбу Насырдан бір ғасырдай бұрын өмір сүрген (сахаб әл-мусиқи) және ақын болатын.
Макки ибн Сурайдж (640-716) Омайадтар әулеті билігі кезінде Мекке мен Мединада өмір сүрген әнші, атақты өнер адамы. Араб және парсы музыкасы бойынша өз кезінің өнер және мәдениет қайраткерлерінен дәріс алған.
Мабъад әл-Мадани (Мединелік). Омайадтық Уалид бин Йазид (680-683) билік еткен жылдары Дамаскіде өмір сүрген, ән өнерінің шебері атануымен аты шыққан дарын. Ал Ибн Сурайдж жайлы: Хайр ад-дин аз-Зирикли. Әл-Ағлам. Қамус тараджим ли-ашһар ар-риджал уа-н ниса мин әл-араб уа-л мустағрибин уа-мусташриқиин. Бейрут 2005, 4 том, 194-бетті қараңыз.
– Араб әдебиеті тарихын зерттеуші ливандық әдебиетші ғалым Ханна әл-Фахури (1914-2011): «Арабтарда ән (өнері) ерекше кең тарады. Әсіресе Хиджаз әншілердің көптігімен даңқы шықты. Солардың арасында белгілілері Туайс ибн Сурайдж және Мабъад еді. Арабтардың ән салу мәнеріне жатжұрттың әншілері – парсылар, гректер үлкен әсер етті. Олар арабтарды бейтаныс гректердің лютнялары және свирельдері, гректердің цитрасы секілді жаңа музыкалық аспаптармен таныстырды. Әдеттегідей жеке (вокал), хордың немесе музыкалық аспаптардың, сондай-ақ бидің сүйемелдеуімен ән салу белгісі болатын» дейді.
Иә, «Музыканың үлкен кітабында» музыкалық аспаптар жайлы да сөз етілген. Бұл ретте «Уд аспабындағы табиғи дыбыстар саны», «Бір текті үндер тобы» атты тараушаларда сөз болған.
«Музыканың үлкен кітабында» уд, сурнай, танбур, рабаб, шаһруд секілді өзге де аспаптар аталады және олардан шығатын үндер жайлы айтуды да Әбу Насыр ұмытпаған. Осы аспаптар ішінен жиірек аталатыны – уд.
«Музыканың үлкен кітабы» музыкалық-энциклопедиялық шығарма. Онда өнердің атқарар рөлі анықталып, музыканың шығу тегі, орындау өнері, эстетика, музыканы қабылдау психологиясы, әнді, әуенді орындау шеберлігі, музыкалық аспаптардың шығуы секілді музыка өнеріне байланысты өзекті мәселелер сөз болған.
Әбу Насыр әл-Фараби өзіне дейінгі және өз заманы кезіндегі музыкаға байланысты ізденістерге адал баға берген.
Музыкалық жанрлар, музыкалық талант мәселесі де Отырар ойшылы назарынан тыс қалмаған. Ол орындау шеберлігін жетілдіруге де назар аударған. «Вокал музыкасы, халық әнін өнер түрлерінің қайнар көзі», дейді Әбу Насыр.
Енді жоғарыда аталған музыкалық аспаптардың кейбіріне жеке тоқтала кетейік.
Музыкалық аспаптар ішінен ол шаһрудтың тарихына арнайы тоқталған және оны Орта Азиямен байланыстырған.
«Араб мемлекеттерінде құрметке ие аспап ішінде жоғары деңгейге ие музыкалық аспап – шаһруд. Оның ойлап табылғанына көп бола қойған жоқ. Көне замандарда ол белгісіз болатын.
Оны ең әуелі ойлап тапқан Самарқаннан шыққан соғдылық Хулайс бин Ахус. Оны ол әуелгіде Маһ немесе Джабал шаһарында жасап шығарды. Бұл Искандер (Александр, Македонский) тізбесі бойынша 1228, ал арабша (һиджраша) 306 жыл болатын. Содан соң оны ол Согдианаға алып келді. Ол солтүстікте және жетінші ықылымға қатысты жұрттар маңын жайлаған елдерде. Ол жұрт шығысқа қарай солтүстік ендіктің 45 градусында. Самарқан музыканты өзі ойлап тапқан аспапты сол және сонымен шекаралас ел халқы тыңдады. Олардың бәрі де шаһрудты өте жақсы бағалады. Ол бойынша орындалған ноталар сол жердің халқының құлағына түрпідей емес, жағымды тиді.
Содан соң Хулайс бин Ахус оны өзімен Бабылға (Вавилонияға) алып келді. Ол кезде Согдианада ең күшті араб билеушілері ғұмыр кешіп жатқан еді. Содан соң оны алып Бағдадқа аттанды. Одан әрі Мысырға жеткізді. Әрі қарай Месопотамия мен Сирияға (Шамға) да апарды. Осы аспаппен (Шаһрудпен) барлық көне елдердің және сол жұрттардың жаңа әуендері орындалды» деп жазған.
Самарқанның арғы жағы дегенді біз қазіргі Орта Азия (Мауреннаһрдың арғы жағы), мүмкін қазақ елі шығар деп ойлаймыз.
Лютня (бұрынғы замандағы ішекті музыкалық аспап) Танбур (шығыс халықтарының үш ішекті музыкалық аспабы. Оны Әбу Насыр Бағдад және Хорасан танбуры деп екіге бөліп қарастырған.
Арфа, канун – музыкалық аспап, мазамир – сыбызғы, флейта, мизаф – музыкалық аспаптың бір түрі, рабаб – үрмелі аспап, сурнай – керней, уд музыкалық аспап, гипжақ (Қыпшақ) – Әбу Насырдың өзі ойлап тапқан (жасаған) аспап делінеді. Бірақ ол жайлы қолымызда әлі әзір жазба мәлімет жоқ.
Уд Таяу және Орта Шығыс, Кавказ, Орта Азия, Сирия мен Мысыр, Греция мен Армения, Түркия, Иран, Әзербайжан халықтарына да тараған. Кезінде оны Испанияға (Андалусияға) парсы текті әнші, сазгер Зирияб әл-Муғанни апарып таралуына ықпал еткен деседі. Осы елдердің бәрінде де ол уд деп аталады. Ол араб тілінен аударғанда ішек және аққу мойын дегенді білдіреді.
Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығын зерттеген профессор М.С.Бурабаев: «Әл-Фараби философ гуманист сияқты музыка мен оның даму заңдылықтарын тарихи эволюция көзқарасы тұрғысынан қарастырған. Музыка жұртқа үлкен рахат сезім беретіндіктен бағзы бір дарынды адамға немесе жекелеген халыққа емес, барлық замандарда онымен күллі жұрт еңбектенген. Әуендер мен әндер ұрпақтан-ұрпаққа, халықтан-халыққа беріліп отыруына байланысты ғасырлар өту барысында аз-маз молайған.
Әл-Фарабидің еңбектері қайта өрлеу дәуірінде Шығыс пен Батыста ғылым мен музыканың дамуында үлкен рөл атқарған. (Ибн Сина, Сафи ад-дин Джурджани, Роджер Бэкон және т.б.). Мысалы, Ибн Синаның (Авиценаның) «Китаб аш-Шифасының» («Шипагерлік кітабының») «Музыка жайлы ғылымдар жинағы» Әбу Насырдың «Музыканың үлкен кітабы» әсерімен дүниеге келген.
Ибн Синаның «Музыка жайлы трактаты» Әбу Насырдың (аталмыш еңбегі) сияқты араб халифаты орталықтарында кең мойындауға ие болған. Ол кездері шығыс музыкасының Еуропадан жоғары тұрғандағы сонша ағылшын зерттеушісі Фармер Әбу Насыр мен Ибн Синаның музыка жайлы трактаттары «шөлдегі жасыл жайлау сияқты» деп жазғанына қалай риза болмайсың. Бұл бағалай білетін білімді маман, парасат иесінің сөзі десек қателеспейміз.
Ал Ибн Усайбиға: «Ол әуезтануды жақсы білетін. Оның (музыка жайлы) еңбегінің тиянақты, тыңғылықты жазылғандығы сондай, оған қосып-алар ештеңе жоқ-ты. Ол керемет әуездік аспап жасап шығарды. Соның иінді жерінен шығатын әуенді тыңдағанда немесе өзі сол аспапта ойнағанда керемет тебіренуші еді» деп еске алады.
Әбу Насырдың бұдан мың жылдай бұрын араб тілінде жазылған «Музыканың үлкен кітабының» толық тәржімасы елімізде әлі жасалған жоқ. Бары – үзік-үзік нұсқалары ғана. Онда түпнұсқадағы түрлі сызбалар, формулалар, ноталар жоқ. Сондықтан да зерттеушілер «Музыканың үлкен кітабы» жайлы толыққанды зерттеулер жүргізе алмай келеді. Мақаланы жазу барысында біз классикалық өлмес, өшпес дүниенің түпнұсқасы мен түрлі тәржімаларын қатар қарау барысында аудармаларда біраз ақаулықтар барын байқадық.
1992 жылғы басылымның (452 бет) шыққанына да отыз жылға жуықтап қалды. «Музыканың үлкен кітабының» толыққанды болашақ аудармалары мүмкіндігінше Еуропа, орыс, қазақ тілдеріндегі аудармаларымен де салыстыра отырылып жасалса нұр үстіне нұр болар еді.
Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдығы да өтіп барады. Алматы, Шымкент қалаларында болмаса оның атымен аталатын даңғылдар мен көшелер көп жерлерде жоқ. Бұған қарап «Әбу Насыр аталмыш бірнеше қала халқына ғана керек пе?», дейді жұрт.
Ескерткіш дегеннен шығады, кемеңгердің ескерткіші Алматыдағы оның атымен аталатын университет алдына ғана бар. Ал әл-Фараби даңғылының лайықты жерінде ғалым ескерткіші асқақтап тұрса артықтық етпес еді. Әттең, оның ауылы алыс сияқты. Ондай ескерткіш болашақ ұрпақтар үшін де керек. Біз біртуар энциклопедист бабамызды өз дәрежесінде бағалай алсақ, ол тәуелсіз Республикамыздың атын әлемге танытып, еліміздің беделін арттыра түсер еді. Сол себепті барымызды бағалай, әспеттей білгеніміз жөн.
Әбсаттар қажы Дербісәлі,
ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор
Дереккөз: "Егемен Қазақстан"
